Το σχολείο στον μεσοποιημένο κόσμο

Η πολιτισμική και τεχνολογική επανάσταση των τελευταίων δεκαετιών έχει προκαλέσει τριγμούς στα θεμέλια του παραδοσιακού σχολείου. Ο Νιλ Πόστμαν, ένας από τους πιο σημαντικούς μελετητές του πολιτισμού, της επικοινωνίας και της τεχνολογίας, είχε ασκήσει έντονη κριτική στις πιέσεις που δέχεται το παραδοσιακό εγγράμματο σχολείο από τα Μέσα. Ο Πόστμαν ήταν επιφυλακτικός απέναντι στις υποσχέσεις των τεχνόφιλων γκουρού και φουτουριστών της Σίλικον Βάλεϊ για έναν λαμπρό κόσμο με έμβλημα την τεχνολογία που θα απαλλάξει την ανθρωπότητα από τα βάσανά της. Όταν όλα γίνονται παρωδία και η έμφαση δίνεται στο εφήμερο και το διασκεδαστικό, τότε επέρχεται πνευματική ερήμωση. Αυτό θα επιφέρει και τον «θάνατο» του ανθρώπου, προέβλεπε. Στο εμβληματικό βιβλίο του «Διασκέδαση μέχρι θανάτου» (1985) ο Πόστμαν περιγράφει λεπτομερώς τη μεταλλαγή του πολιτισμού από λογοκεντρικό σε εικονοκεντρικό με τη συνεπακόλουθη παρακμή του ανθρώπου και τον θάνατό του μέσα σ’ έναν κόσμο απεριόριστα ψυχαγωγικό.

Η μεταστροφή του δημόσιου λόγου από τον επίμοχθο λόγο των επιχειρημάτων στον σύντομο εντυπωσιοθηρικό, πυροδοτήθηκε από την έλευση της τηλεόρασης, ενώ αποκτά νέα αιχμή σήμερα στην εποχή της ψηφιοποίησης και της εκτεταμένης κοινωνικής δικτύωσης. Ο Πόστμαν πίστευε ότι το σχολείο, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί στην εποχή της νεωτερικότητας, καταλύεται, μαζί με την περιθωριοποίηση του βιβλίου και γενικά της εγγράμματης κουλτούρας. Η τηλεόραση και τα άλλα εικονιστικά Μέσα συμβάλλουν και ευθύνονται τα μέγιστα για τη διαμόρφωση μιας ψυχαγω-εκπαίδευσης (edutainment) με τη διδασκαλία, δηλαδή, να εκλαμβάνεται ως μία ακόμα ψυχαγωγική δραστηριότητα και θέαμα.

«Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα γενικευμένο αναπροσανατολισμό προς τη μάθηση. Οι συνέπειες αυτού του αναπροσανατολισμού θα παρατηρηθούν όχι μόνο στην παρακμή της δυναμικής των σχολικών τάξεων, αλλά παραδόξως και στη μετατροπή της σχολικής τάξης σε χώρο όπου τόσο η διδασκαλία όσο και η μάθηση μεταβάλλονται σε ευρέως ψυχαγωγικές δραστηριότητες. Οι δάσκαλοι αυξάνουν το οπτικό υλικό των μαθημάτων τους, μειώνουν τις ευκαιρίες για ιδεολογική ανάπτυξη των μαθητών, επενδύουν ολοένα και λιγότερο στην ανάγνωση και τη συγγραφή εργασιών και απρόθυμα καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο κύριος πόλος έλξης του ενδιαφέροντος των μαθητών είναι η ψυχαγωγία» (Πόστμαν, 1985)

Παρά το γεγονός ότι πίστευε ότι κανένα εκπαιδευτικό σύστημα δεν είναι τόσο τέλειο ώστε να μη διαμορφώνεται από την τηλεόραση, είχε την πεποίθηση ότι η σχολική τάξη παραμένει ο καταλληλότερος χώρος για να ερευνήσουν οι μαθητές με ποιο τρόπο τα Μέσα κάθε τύπου διαμορφώνουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων και τις αντιλήψεις τους.

«Μόνο μέσω της βαθειάς και αδιάλειπτης γνώσης και ενημέρωσης για τη δομή και τις επιπτώσεις της πληροφορίας, μέσω της απομυθοποίησης των Μέσων, υπάρχει ελπίδα να ανακτήσουμε κάποιον έλεγχο πάνω στην τηλεόραση ή στους υπολογιστές ή σε οποιοδήποτε άλλο Μέσο» (Πόστμαν, 1985)

Ουσιαστικά, ο Νιλ Πόστμαν απέρριπτε από τη δεκαετία του ’80 την ιδέα της μιντιακής και τεχνολογικής ευφορίας, η οποία είναι διάχυτη, σε μεγαλύτερο μάλιστα βαθμό, σήμερα και εισηγούταν μια μορφή Εκπαίδευσης στα Μέσα.

Τα νέα μέσα επικαθορίζουν το είδος του λόγου που χρησιμοποιούμε για να επικοινωνούμε και να κατανοούμε τη ζωή. Το «scroll down» των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης δεν διαφέρει από το «Ας προχωρήσουμε στο επόμενο θέμα...» της τηλεόρασης, η οποία ερμηνεύει και παρουσιάζει την πραγματικότητα με μικρές κατακερματισμένες και εύπεπτες ιστορίες του τελευταίου εικοσιτετράωρου. Η έμφαση στο εφήμερο και διασκεδαστικό, αποπροσανατολίζει τους ανθρώπους και εντέλει τους καθιστά ανήμπορους μπροστά στον καταιγισμό των εξελίξεων. Αυτή η άγνοια, ανημποριά, σύγχυση δεν βοηθά ούτε τους μαθητές να πλεύσουν με αυτοπεποίθηση στον πληροφοριακό ωκεανό που αναπόφευκτα τους κατακλύζει.

Για τον Νιλ Πόστμαν η βασική συνεισφορά της τηλεόρασης και των διαφόρων Μέσων στη φιλοσοφία της εκπαίδευσης είναι η θεώρηση ότι διδασκαλία και ψυχαγωγία είναι αξεχώριστες. Σχεδόν σαράντα χρόνια μετά η αντίληψη αυτή όχι μόνο δεν αμφισβητείται αλλά έχει εμπεδωθεί. Τα Μέσα χρησιμοποιούνται στις τάξεις κατά κόρον για να κάνουν το κλίμα πιο ευχάριστο, ενώ την ίδια στιγμή οι μαθητές στερούνται ευκαιριών να αντιληφθούν τα ίδια τα Μέσα και τη γλώσσα τους ως μηνύματα και κείμενα που χρειάζονται ανάλυση και κατανόηση. Η εισαγωγή, εν ολίγοις, των Μέσων στις τάξεις ως τεχνικό ή ψυχαγωγικό θέμα δεν έχει πρόσθετο μαθησιακό όφελος.

Στο πλαίσιο τούτο, η δουλειά του σχολείου δεν είναι η Εκπαίδευση με τα Μέσα, αλλά η Εκπαίδευση στα Μέσα. Η αλόγιστη χρήση διαφόρων Μέσων στα σχολεία για χάρη της χρήσης και χωρίς το παιδαγωγικό πλαίσιο που θα επιτρέψει στους μαθητές να τα προσεγγίσουν κριτικά, στην ουσία το μόνο που επιτυγχάνει είναι ένα πανηγυρικό κλίμα ψυχαγωγίας. Είναι, ωστόσο, επείγουσας σημασίας οι μαθητές να αναπτύξουν θεμελιώδεις δεξιότητες γραμματισμού στα Μέσα αποκωδικοποιώντας, αξιολογώντας, αναλύοντας και παράγοντας ηλεκτρονικά και έντυπα μιντιακά περιεχόμενα. Ο βασικός σκοπός να είναι, δηλαδή, η κριτική ενατένιση και αυτονομία σε σχέση με όλα τα Μέσα και το προσδοκώμενο αποτέλεσμα το διαδοχικό πέρασμα από τον μαθητή-θεατή στον μαθητή-δημιουργό και στη συνέχεια στον μαθητή-κριτικό. Η Εκπαίδευση στα Μέσα, λοιπόν, αποτελεί το διεπιστημονικό πεδίο που απαντά στις σύγχρονες προκλήσεις του πλήρους μεσοποιημένου κόσμου προσφέροντας τις κατάλληλες δεξιότητες, γνώσεις, εννοιολογικά πλαίσια και διδακτικές πρακτικές που απαιτούνται.

*Του Αντώνη Ζαρίντα