Μετάβαση στο κύριο περιεχόμενο

Η πανδημία των fake news και ο ρόλος του σχολείου και της οικογένειας



Η παγκόσμια εξάπλωση του ιού COVID-19 είναι ραγδαία με τις επηρεαζόμενες χώρες να ξεπερνούν τις διακόσιες. Ταυτόχρονα και παράλληλα, ένας άλλος «ιός» εξαπλώνεται: αυτός των fake news. Εν μέσω μια πρωτοφανούς υγειονομικής κρίσης, εκατομμύρια κόσμος ανά την υφήλιο διάβασε ότι ο κορωνοϊός δεν υπάρχει αλλά είναι ένα μεγάλο ψέμα, ότι είναι ένα χημικό όπλο μείωσης του πληθυσμού, ότι κατασκευάστηκε σε ένα εργοστάσιο του Τζωρτζ Σόρος, ότι ο Μπιλ Γκέιτς σπονσάρει την εξάπλωσή του, ότι συνδέεται με το 5G, ότι θεραπεύεται με το σκόρδο κ.λπ. Με κάθε ευκαιρία, η βιομηχανία του ψεύδους και της παραπλάνησης αναθαρρεύει, προσδοκώντας να κερδίσει χρήμα ή και πολιτική δύναμη ή έστω να διασκεδάσει. Το 2016 «έπαιξε» με τη δημοκρατία επηρεάζοντας, σε σημαντικό βαθμό, τις εκλογές στις Η.Π.Α. και κατά συνέπεια τις παγκόσμιες εξελίξεις. Τέσσερα χρόνια αργότερα επεκτείνεται ανά την υφήλιο σαν πανδημία, με το διακύβευμα να είναι ο ίδιος ο άνθρωπος και η ζωή του.

Τι είναι τα fake news; 

Υπάρχουν πολλά είδη μιντιακών μηνυμάτων που στερούνται αξιοπιστίας, όπως: πλαστά ή παραποιημένα μηνύματα, προπαγάνδα, ιδεολογική στράτευση, θεωρίες συνωμοσίας, ψευδοεπιστήμη, πληρωμένο περιεχόμενο, ψευδείς αναφορές, δημοσιογραφικά λάθη, τρολάρισμα, clickbait, hoaxes κ.ά. Ως όρος ομπρέλα χρησιμοποιείται ο όρος fake news, αφού είναι ευρύτερα γνωστός και περιγράφει -μολονότι απλουστευμένα- την παραπληροφόρηση. 

Κοντολογίς, τα fake news είναι ιστορίες που κατασκευάζονται με σκοπό να παραπλανήσουν ή να εξαπατήσουν. Εμφανίζονται, κυρίως, σε ιστοσελίδες που φαινομενικά μοιάζουν με αυτές των μεγάλων ειδησεογραφικών οργανισμών, χρησιμοποιώντας συνήθως παραπλήσιες διευθύνσεις για να προσδώσουν μια αίσθηση αληθοφάνειας και να ξεγελάσουν το κοινό. Περιέχουν αρκετά οπτικοακουστικά στοιχεία (εικόνες, γραφήματα, μιμίδια, βίντεο κ.λπ.), ώστε να τραβήξουν την προσοχή, να καταναλωθούν γρήγορα και να διαμοιραστούν με ευκολία. Οι ιστορίες που παράγουν βασίζονται, συνήθως, σε αυθεντικά περιεχόμενα, τα οποία τοποθετούνται σε λάθος πλαίσια, συναρμολογώντας έτσι ένα μεγάλο ψέμα πάνω σε μικρές αλήθειες. 

Πάντοτε υπήρχαν και πάντοτε θα υπάρχουν fake news. Όσο οι άνθρωποι επικοινωνούν με διάφορα συμβολικά συστήματα τόσο θα επιχειρούν να πείσουν και να αποσπάσουν την προσοχή για διάφορους σκοπούς. Την τελευταία δεκαετία, ωστόσο, παρατηρείται δραματική αύξηση στην παραγωγή και διασπορά τους. 

Γιατί υπάρχουν; 

Τα fake news είναι σύμπτωμα ευρύτερων αλλαγών στη σύγχρονη πολιτική κουλτούρα και το μιντιακό περιβάλλον. Πρώτα απ’ όλα, η ολοένα αυξανόμενη δυσπιστία των πολιτών στους πολιτικούς και την πολιτική έχει δώσει χώρο και χρόνο σε άλλες πηγές, αδιευκρίνιστες κι ατεκμηρίωτες, που πρόθυμα καλύπτουν το κενό. Είναι, επίσης, σύμπτωμα των αλλαγών των ίδιων των Μέσων. Τις τελευταίες δεκαετίες η τηλεόραση, για παράδειγμα, έχει αναγάγει την ψυχαγωγία σε φυσικό πλαίσιο για την παρουσίαση όλων των καταστάσεων. Οι ειδησεογραφικές εκπομπές πιο πολύ ψυχαγωγούν παρά ενημερώνουν προσφέροντας, εν τέλει, τη λεγόμενη «ενημερωδιασκέδαση». Το ίδιο πρότυπο ακολουθούν και τα υπόλοιπα Μέσα, έντυπα και ηλεκτρονικά. Στο πλαίσιο αυτό, οι δημοσιογράφοι ανταγωνίζονται για την πιο εντυπωσιακή, συγκινησιακή, εύπεπτη είδηση, που θα κερδίσει την προσοχή και τα κλικ του κοινού, μέχρι την επόμενη. 

Ταυτόχρονα, υπάρχουν άνθρωποι που είναι πρόθυμοι να πιστέψουν τα fake news. Η σύγχρονη εποχή της μετα-αλήθειας χαρακτηρίζεται από την περιφρόνηση στις διακρίσεις «αλήθειας-ψεύδους», «γεγονότος-άποψης-μυθοπλασίας». Εξ αυτού διαμορφώνεται ο ιδεότυπος ενός «ανθρώπου-συνονθύλευμα» συναισθηματισμού, ημιμάθειας κι έπαρσης, ο οποίος πιστεύει αυτά που θέλει να πιστεύει χωρίς να τον ενδιαφέρει η αλήθεια, παρά μόνο η επιβεβαίωση των προσωπικών του προκαταλήψεων. Έτσι, ο άνθρωπος αυτός, πιστεύει τις ιστορίες που ταιριάζουν με όσα ήδη πιστεύει θεωρώντας τες εκ προοιμίου αληθείς. Αποφεύγει την έκθεση σε διαφορετικές απόψεις κινούμενος, κυρίως, σ’ έναν εξατομικευμένο οικείο μιντιακό κύκλο ανατροφοδοτώντας τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις του, οι οποίες τουτοιοτρόπως ενδυναμώνονται (βλ. filter bubble και homophily). Ουσιαστικά, ο έλεγχος της εγκυρότητας κι η κοπιώδης αναζήτηση της αλήθειας δεν διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο κι ούτε ενδιαφέρουν τον άνθρωπο της μετα-αλήθειας. 

Με βάση τα παραπάνω διαλαμβανόμενα, το κλίμα της εποχής για παραγωγή και αβασάνιστη καταβρόχθιση fake news είναι ευνοϊκό. Συν τοις άλλοις, η ακώλυτη διασύνδεση των ανθρώπων μέσω της τεχνολογίας και, δη, η άνθιση των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης καθιστά τη διασπορά τους άμεση, ταχύτατη και μαζική. 

Ποιο είναι το πρόβλημα; 

Ο πληροφοριακός πληθωρισμός της εποχής αποκτά ιστορική σημασία. Κάθε μέρα υπολογίζεται ότι καταγράφονται 20 εκατομμύρια λέξεις σε κείμενα, τις οποίες για να επεξεργαστεί ο αναγνώστης χρειάζεται έξι εβδομάδες οκτάωρο ημερήσιο διάβασμα με ταχύτητα χιλίων λέξεων το λεπτό. Εάν επιλέξει να ενημερώνεται μόνο από ένα Μέσο, πάλι θα ευρίσκεται ενώπιον πληροφοριακού κορεσμού. Η Washington Post, για παράδειγμα, καθημερινά δημοσιεύει 500 άρθρα, η Wall Street Journal 240, η New York Times 230. Τον περασμένο Μάρτιο, μόνο στην Ευρώπη, κάθε τρεις ώρες ξεπηδούσε κι εξαπλωνόταν μια νέα ιστορία fake news σχετικά με τον κορωνοϊό (EUvsDisinfo), ενώ στην Αμερική το 36% όσων παρακολουθούν καθημερινά τα ΜΚΔ πιστεύουν μία ή και περισσότερες λανθασμένες ειδήσεις για τον ιό (Reboot Foundation). 

Την ίδια στιγμή, το 40% των δημοσιογράφων που αναρτούν ειδήσεις στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, πρώτα τις δημοσιεύουν και μετά τις ελέγχουν ή δεν τις ελέγχουν ποτέ. Το πεδίο της πληροφόρησης σε όλο τον κόσμο θυμίζει, τρόπον τινά, πολύβουο και δαιδαλώδες σουκ. 

Η υπερπληροφόρηση δεν «γεννά» έναν περισσότερο ενημερωμένο πολίτη, μα έναν περισσότερο συγχυσμένο. Βυθισμένος μέσα σε μια ακατάπαυστη αλληλουχία πληροφοριών και χωρίς χρόνο για επεξεργασία, αναπόφευκτα καταναλώνει άχρηστες και ψευδείς. Πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι μόνο ένα 20% μαθητών λυκείου μπαίνουν στη διαδικασία να αμφισβητήσουν την αξιοπιστία των ειδήσεων (Stanford History Education Group, 2020). Πιο απογοητευτικά είναι τα αποτελέσματα έρευνας η οποία μελέτησε τις αποκρίσεις φοιτητών σε τίτλους ειδήσεων στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (University of Texas, 2019). Ο φοιτητής με το καλύτερο σκορ, αυτός δηλαδή που εντόπιζε καλύτερα τα fake news, είχε μόλις 66% επιτυχία. Πόσες πληροφορίες μπορεί να αντέξει ο άνθρωπος; Και πώς μπορεί να τις διυλίζει ώστε να αποφεύγει τις παγίδες και να ενημερώνεται σωστά; 

Τι μπορεί να κάνει το σχολείο; 

Στην εποχή του πληροφοριακού χάους (information disorder) η ικανότητα αποκωδικοποίησης των ψευδών ειδήσεων αποκτά κρίσιμο ρόλο. Αποτελεί ευσεβοποθισμό να περιμένει κανείς τους μεγάλους οργανισμούς ΜΜΕ/ΜΚΔ να βρουν λύσεις. Συνεπώς, η ασφαλέστερη λύση είναι η επένδυση στην Παιδεία στα Μέσα (Media Education). Κάθε άνθρωπος, ανεξαρτήτως ηλικίας, χρειάζεται να εφοδιαστεί με τις κατάλληλες δεξιότητες που θα τον βοηθήσουν να ατενίζει κριτικά τα μηνύματα των Μέσων και να κινείται έξυπνα στο χάος του μιντιακού ωκεανού. Η Ουνέσκο θεωρεί την Παιδεία στα Μέσα θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα, ενώ η ΕΕ τονίζει την αναγκαιότητα και ενθαρρύνει τα κράτη-μέλη να την συμπεριλάβουν στα αναλυτικά προγράμματα της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. 

Η μιντιακή εγγραμματοσύνη (Media Literacy) της κυπριακής κοινωνίας είναι χαμηλή κι αυτό απορρέει από την απουσία επίσημου σχεδιασμού. Η ικανότητα διερεύνησης και κριτικής ενατένισης των μιντιακών μηνυμάτων δεν είναι έμφυτη, αλλά διδάσκεται. Για αιώνες ο βασικός αλφαβητισμός αφορούσε την εκμάθηση ανάγνωσης και γραφής. Διανύοντας όμως τον αιώνα της πληροφοριακής πλημμυρίδας και των αποβλήτων της, απαιτείται, επίσης, αποκωδικοποίηση και αξιολόγηση όλων των μηνυμάτων και μάλιστα των μιντιακών. Ωστόσο αυτό προϋποθέτει την ενθάρρυνση των δασκάλων να σχεδιάζουν μαθήματα που καλλιεργούν την κριτική και μιντιακή εγγραμματοσύνη, κάτι που μάλλον δεν αποτελεί προτεραιότητα της επίσημης εκπαιδευτικής πολιτικής. Όπως έχει διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια, η εκπαιδευτική πολιτική παρουσιάζει μια «back to basics» στροφή στους βασικούς γραμματισμούς και γενικά σε συντηρητικές προσεγγίσεις. Η πανδημία, τόσο του ιού όσο και των fake news, ίσως σταθεί η αφορμή για αναθεώρηση της πορείας κι ενσωμάτωση των γραμματισμών που απαιτούνται τον 21ο αιώνα, όπως τον γραμματισμό στα Μέσα. 

Παρ’ όλα αυτά, οι εξ αποστάσεως συνθήκες διδασκαλίας σε συνδυασμό με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα ευνοούν τη μελέτη θεμάτων επικαιρότητας. Στο πλαίσιο αυτό, είναι δυνατό να μελετηθεί το πώς παρουσιάζονται οι ειδήσεις που αφορούν τον κορωνοϊό (τίτλοι εφημερίδων, ειδικευμένο λεξιλόγιο, φράσεις κλισέ, φωτογραφίες, δελτία ειδήσεων: μουσική, εικόνες, πρωταγωνιστές κ.λπ.) ή να συγκεντρωθούν τα μεγαλύτερα fake news και να αποδομηθούν. 

Τι μπορεί να κάνει η οικογένεια; 

Καθώς οι ημέρες απομόνωσης στο σπίτι είναι πολλές, η χρήση διαφόρων Μέσων και η έκθεση σε αμέτρητα μηνύματα είναι αναπόφευκτη. Μπροστά στο φάσμα αυτό, οι γονείς δεν θα προσφέρουν καλή υπηρεσία εάν παρεμβαίνουν απαγορευτικά. Η απαγορευτική παρέμβαση, κατά κανόνα, συνδέεται με ανάπτυξη λιγότερο θετικής στάσης προς τους γονείς και περισσότερο θετικής προς τα Μέσα. Προκαλεί, επίσης, την επίδραση του «απαγορευμένου καρπού». Ομοίως, η λεγόμενη «κοινωνική παρακολούθηση», όπου γονείς και παιδιά παρακολουθούν μαζί κάποιο μιντιακό προϊόν, καταλήγει ως επί το πλείστον στην παρακολούθηση θεμάτων που απευθύνονται και ενδιαφέρουν τους μεγάλους. 

Οι γονείς παρά να θέτουν απαγορεύσεις ή να κοιτάζουν το ρολόι, καλύτερα να κοιτάζουν το παιδί τους και να παρεμβαίνουν διαλογικά. Αυτό σημαίνει ότι είναι πάντοτε διαθέσιμοι να συζητήσουν με τα παιδιά για όσα διαβάζουν, βλέπουν, ακούνε. Για την τηλεόραση, επί παραδείγματι, η συζήτηση μπορεί να περιλαμβάνει τη σχέση της τηλεοπτικής σκηνής με την πραγματικότητα, κριτικά σχόλια σχετικά με τη συμπεριφορά των χαρακτήρων, παροχή επιπρόσθετων πληροφοριών για τα θέματα που παρουσιάζονται κ.λπ. 

Όσο για τα μηνύματα της επικαιρότητας, τα παιδιά ευρίσκονται κι αυτά αντιμέτωπα με έναν καταιγισμό πληροφοριών, χωρίς να είναι σε θέση να τις αξιολογούν με βάση κριτήρια εγκυρότητας κ.ά. Ωστόσο, αυτή η ατυχής συγκυρία αποτελεί ευκαιρία για άτυπη εισαγωγή στην Παιδεία στα Μέσα. 

Τα παιδιά, λοιπόν, μπροστά σε κάθε αμφιλεγόμενο μήνυμα να κάνουν παύση και να ρωτούν: 
  • Ποιος το έφτιαξε αυτό και γιατί; 
  • Τι μας λέει άραγε και τι δεν προσπαθεί να μας πει; 
  • Ποια κόλπα χρησιμοποίησε για να τραβήξει την προσοχή; 
  • Θα το καταλάβουν όλοι με τον ίδιο τρόπο ή θα ‘ναι του καθενός η ερμηνεία του διαφορετική; 
Για τα fake news μια απλή τεχνική, που μπορεί να γίνει ρουτίνα, είναι τα παιδιά να ακολουθούν τα πιο κάτω βήματα: 
  • Να ελέγξουν την πηγή (τα fake news προέρχονται από ιστοσελίδες με περίεργες διευθύνσεις) 
  • Να ψάξουν τον συγγραφέα (συνήθως δεν αναγράφεται συγγραφέας) 
  • Να δουν την ημερομηνία (συνήθως δεν υπάρχει ημερομηνία ή κάποιες φορές είναι πιο παλιά) 
  • Να διαβάσουν όλο το άρθρο (πολλές φορές ο τίτλος διαφέρει από την ουσία της είδησης) 
  • Να παρατηρήσουν αν η είδηση μεταδίδεται και σε άλλες ιστοσελίδες (παρουσιάζεται κι αλλού; Αν ναι, με τον ίδιο τρόπο;) 
  • Να απευθυνθούν σε κάποιον που ίσως γνωρίζει περισσότερα για την είδηση (π.χ. τον γονιό, ένα έγκυρο ΜΜΕ κ.ά.) 
Εξίσου σημαντικό είναι οι γονείς να υποδείξουν στα παιδιά τους αξιόπιστες ειδησεογραφικές σελίδες, ώστε να μην εναποθέτουν την ενημέρωσή τους αποκλειστικά στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Αυξημένη χρήση ΜΚΔ αναπότρεπτα οδηγεί σε υψηλότερη έκθεση στην παραπληροφόρηση. 

Ωφέλιμη είναι και η ενασχόληση με παιχνίδια που καλλιεργούν δεξιότητες γραμματισμού στα Μέσα, όπως τα εξής: NewsFeed Defenders, GetBadNews, Checkology, Informable, BBC iReporter, Bitesize Fact or Fake κ.ά. 

Σε γενικές γραμμές, με τη διαλογική παρέμβαση οι γονείς εμπλέκονται ενεργά και επικοινωνούν με τα παιδιά τους, τα ενθαρρύνουν να θέτουν θεμελιώδη ερωτήματα και τα υποστηρίζουν να αναπτύξουν κριτική στάση απέναντι σε όλα τα Μέσα. Η περίοδος είναι τέτοια που υπάρχει ο χρόνος και τα ερεθίσματα προκειμένου οι γονείς να μάθουν στα παιδιά τους ότι όλα τα μηνύματα των Μέσων κατασκευάζονται και κάποια εξ αυτών με σκοπό να παραπλανήσουν. 

Συγκεφαλαιώνοντας, η υγειονομική κρίση φυσιολογικά προκαλεί ένταση, αβεβαιότητα κι ανασφάλεια στον κόσμο. Αναπόφευκτα διαμορφώνει την ευρύτερη ψυχολογική διάθεση που η βιομηχανία των fake news επιθυμεί να εκμεταλλευτεί. Τα διδάγματα που έχει να πάρει η ανθρωπότητα από την πανδημία είναι ασφαλώς πολλά. Ανάμεσά τους όμως, καταγράφεται το ανεκτίμητο και αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα στη σωστή πληροφόρηση και βεβαίως η επείγουσα ανάγκη για Παιδεία στα Μέσα. 

ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΖΑΡΙΝΤΑ 

Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Πολιτισμός της εικόνας και εκπαίδευση - Γιώργος Πλειός

Ο Γιώργος Πλειός στο βιβλίο του « Πολιτισμός της εικόνας και εκπαίδευση », ερευνά και αναλύει το φαινόμενο του εξεικονισμού της εκπαίδευσης, απότοκο της επικράτησης του πολιτισμού της εικόνας σε κάθε θεσμό της κοινωνίας.

Εκπαίδευση στα ΜΜΕ - David Buckingham

Το βιβλίο αποτελείται από 12 κεφάλαια χωρισμένα σε τέσσερα μέρη: Στο « Κεφάλαιο 1. Γιατί πρέπει να διδάσκονται τα ΜΜΕ; » ο Buckingham εξηγά ότι η εκπαίδευση στα ΜΜΕ (media education) είναι η διαδικασία διδασκαλίας και μάθησης των μέσων ενώ αλφαβητισμός στα ΜΜΕ (media literacy) είναι το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, οι γνώσεις και οι δεξιότητες που αποκτούν οι εκπαιδευόμενοι. Τονίζει, επίσης, τους λόγους για τους οποίους η εκπαίδευση στα Μέσα χρειάζεται να εισαχθεί στα σχολεία. Ακόμη, καταγράφει την ιστορική εξέλιξη του πεδίου στο Ηνωμένο Βασίλειο και μέσω της κριτικής του προστατευτικού/αμυντικού μοντέλου προτείνει ένα νέο παράδειγμα εκπαίδευσης στα ΜΜΕ που δεν έχει ως αφετηρία την άποψη ότι τα ΜΜΕ είναι οπωσδήποτε και αναπόφευκτα επιβλαβή, ούτε ότι οι νέοι είναι απλώς παθητικά θύματα της επιρροής τους. Αντίθετα, υιοθετεί μια προσέγγιση εστιασμένη στους μαθητές, με αφετηρία τις γνώσεις και τις εμπειρίες που οι νέοι έχουν ήδη από τα ΜΜΕ, και όχι τις διδακτικές επιταγέ

Για την αναγκαιότητα της Εκπαίδευσης στα Μέσα

«Όταν αλλάζουμε τον τρόπο που επικοινωνούμε, αλλάζουμε την κοινωνία». Clay Shirky Προβλέπεται ότι τα Μέσα, σε όλες τους τις μορφές, θα μεγαλώσουν έως και 100 φορές σε σχέση με τον τωρινό τους όγκο μέσα στην επόμενη δεκαετία. Οι μαθητές είναι και θα συνεχίσουν να είναι εκτεθειμένοι στα μαζικά Μέσα όσο καμία άλλη γενιά στην ιστορία. Η σύγκλιση πληροφόρησης, τεχνολογίας, ελεύθερου χρόνου και εργασίας αναδεικνύει την επικοινωνία –πολυτροπική και πολυμεσική– ως το σημείο αναφοράς και το διακύβευμα των σύγχρονων κοινωνιών. Το απίστευτο εύρος πληροφόρησης δεν δημιουργεί αυτομάτως περισσότερο πληροφορημένο πληθυσμό, αλλά ίσως το αντίθετο, έναν περισσότερο συγχυσμένο πληθυσμό. Όπως, άλλωστε, παρατηρεί ο Thomas Eriksen στο βιβλίο του «Η τυραννία της στιγμής», ο άνθρωπος αντιμέτωπος με την απεραντοσύνη ενός ωκεανού πληροφορίας, δε μαθαίνει πλέον να κολυμπά, μαθαίνει απλώς να μην μπορεί να χορτάσει αν δεν τον πιει ολόκληρο. Συνεπώς, στο σημερινό περιβάλλον -του «χρόνου χωρίς χ