Για την αναγκαιότητα της Εκπαίδευσης στα Μέσα

«Όταν αλλάζουμε τον τρόπο που επικοινωνούμε, αλλάζουμε την κοινωνία». Clay Shirky

Προβλέπεται ότι τα Μέσα, σε όλες τους τις μορφές, θα μεγαλώσουν έως και 100 φορές σε σχέση με τον τωρινό τους όγκο μέσα στην επόμενη δεκαετία. Οι μαθητές είναι και θα συνεχίσουν να είναι εκτεθειμένοι στα μαζικά Μέσα όσο καμία άλλη γενιά στην ιστορία. Η σύγκλιση πληροφόρησης, τεχνολογίας, ελεύθερου χρόνου και εργασίας αναδεικνύει την επικοινωνία –πολυτροπική και πολυμεσική– ως το σημείο αναφοράς και το διακύβευμα των σύγχρονων κοινωνιών.

Το απίστευτο εύρος πληροφόρησης δεν δημιουργεί αυτομάτως περισσότερο πληροφορημένο πληθυσμό, αλλά ίσως το αντίθετο, έναν περισσότερο συγχυσμένο πληθυσμό. Όπως, άλλωστε, παρατηρεί ο Thomas Eriksen στο βιβλίο του «Η τυραννία της στιγμής», ο άνθρωπος αντιμέτωπος με την απεραντοσύνη ενός ωκεανού πληροφορίας, δε μαθαίνει πλέον να κολυμπά, μαθαίνει απλώς να μην μπορεί να χορτάσει αν δεν τον πιει ολόκληρο. Συνεπώς, στο σημερινό περιβάλλον -του «χρόνου χωρίς χρόνο» κατά τον Fusaro ή της «εποχής χωρίς καθυστερήσεις» του Virilio- και υπό το πρίσμα των μελλοντικών καινοτομιών -και υποσχέσεων του Web2.0- δεν αποτελεί πλεονέκτημα να είναι κανείς εγγράμματος στα Μέσα, αλλά ένα σημαντικό μειονέκτημα να μην είναι.

Το σχολείο δεν μένει ανεπηρέαστο απ’ αυτές τις εξελίξεις. Ήδη τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ο έντονος εξεικονισμός των σχολείων με την εξάπλωση της λογικής των Μέσων (εκπαιδευτική τηλεόραση, Η/Υ, συγγραφή νεωτεριστικών εγχειριδίων/περιοδικών, εποπτικοποίηση κ.λπ.), ένδειξη της κυριαρχίας μιας αντίληψης που θεωρεί τα Μέσα ως ισχυρό μέσο επιμόρφωσης. Ταυτόχρονα, αναπτύσσεται ένας ορισμένος βαθμός «ψυχαγωγικοποίησης» της εκπαιδευτικής γνώσης, της λεγόμενης «διασκαίδευσης», η οποία συνιστά το θρίαμβο της μορφής επί του περιεχομένου. Ο Neil Postman ήταν από τους πρώτους που προέβλεψαν την παρακμή του έντυπου εγγράμματου σχολείου, μπροστά στη δύναμη της τηλεόρασης, κι εντέλει κάθε Μέσου, να ελέγχει την εκπαίδευση κάνοντάς την ψυχαγωγία, ακόμα και παρωδία. Κανένα εκπαιδευτικό σύστημα δεν είναι τόσο τέλειο ώστε να μη διαμορφώνεται από την τηλεόραση, είχε υποστηρίξει.

Η Εκπαίδευση στα Μέσα προβάλλει στον 21^ο αιώνα ως επείγουσα ανάγκη. Σε γενικές γραμμές μπορεί να οριστεί ως η ικανότητα πρόσβασης, ανάλυσης, αξιολόγησης και δημιουργίας μηνυμάτων ανάμεσα σε μια ποικιλία πλαισίων και Μέσων. Ο θεμελιώδης στόχος είναι η επικοινωνιακή επάρκεια και η κριτική αυτονομία σε όλα ανεξαιρέτως τα Μέσα. Η καλλιέργεια ενδυναμωμένων, ενεργών και αναστοχαστικών παραγωγο-καταναλωτών της πληροφόρησης απαραίτητων για κάθε υγιή δημοκρατία. Οι παραδοχές ή τα σημεία εκκίνησης κάθε προγράμματος που στοχεύει στον αλφαβητισμό στα Μέσα μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:

• Τα Μέσα είναι κατασκευές που κατασκευάζουν την πραγματικότητα
• Τα Μέσα έχουν οικονομικές συνέπειες
• Τα Μέσα έχουν ιδεολογικές και πολιτικές επιπτώσεις
• Η μορφή και το περιεχόμενο είναι συνδεδεμένα με κάθε Μέσο, καθένα όμως έχει μοναδική αισθητική, κώδικες και συμβάσεις
• Οι δέκτες διαπραγματεύονται τα νοήματα των Μέσων διαφορετικά

Μία από τις πιο διαδεδομένες παρανοήσεις στο χώρο αφορά τη θεώρηση της Παιδείας στα Μέσα ως Παιδεία με τα Μέσα. Ότι, δηλαδή, η αξιοποίηση των τεχνολογιών στη μαθησιακή διαδικασία ισοδυναμεί αυτομάτως με την ανάπτυξη δεξιοτήτων μιντιακού αλφαβητισμού. Η απλή, όμως, χρήση των Μέσων χωρίς να συνοδεύεται από κριτική ανάλυση, αξιολόγηση, επεξεργασία και παραγωγή, ουσιαστικά διδάσκει τα παιδιά πώς να καταναλώνουν επικοινωνιακά περιεχόμενα χωρίς να θέτουν καίρια ερωτήματα, υπό τον ορατό κίνδυνο να εσωτερικεύουν απροβλημάτιστα τις ιδεολογίες και τις αξίες που αυτά εμπεριέχουν. Συνεπώς, η Παιδεία στα Μέσα έχει για πυρήνα την κριτική προσέγγιση.

Η Παιδεία στα Μέσα δεν είναι ένα γνωστικό αντικείμενο που έρχεται να προστεθεί στο ήδη βεβαρημένο Αναλυτικό Πρόγραμμα των παιδιών. Αντιθέτως, είναι μια σύγχρονη στάση απέναντι στη μάθηση που χρειάζεται να διατρέχει το εκπαιδευτικό πρόγραμμα στο σύνολό του. Πρόκειται, εν ολίγοις, για ένα κίνημα γνώσης που διευρύνει τις έννοιες του παραδοσιακού γραμματισμού για να συμπεριλάβει τα δυναμικά Μέσα της μετα-έντυπης εποχής που κυριαρχούν το πληροφοριακό τοπίο. Δεν προσπαθεί να αλλάξει τα Μέσα, αλλά να βελτιώσει τη μαθησιακή διαδικασία και να αυξήσει τις γνώσεις και δεξιότητες των μαθητών, βοηθώντας τους να κατανοήσουν, να δημιουργήσουν και να διαπραγματευθούν νοήματα σε μια κουλτούρα φτιαγμένη από εικόνες, λέξεις και ήχους. Πρόκειται για ένα συνεργατικό και συμμετοχικό κίνημα που στοχεύει να ενδυναμώσει τα άτομα για να αποκτήσουν και να χρησιμοποιήσουν τη φωνή τους. Προσανατολισμένο στη συμμετοχική πολιτότητα παράγει γνώση που στοχεύει άμεσα να παρέμβει. Με τη χρήση μαθητοκεντρικών τεχνικών και μιας διαλεκτικού τύπου παιδαγωγικής, φιλοδοξεί να μεταβάλει το ρόλο του δασκάλου από μύστη της γνώσης σε ισότιμο συνοδοιπόρο στην εξερεύνηση της γνώσης. Συνεπώς, η λαϊκή ή δημοφιλής κουλτούρα και τα προσωπικά βιώματα είναι ευπρόσδεκτα στην τάξη, μέρος της γενικότερης αναστοχαστικής διερεύνησης.

Το 2009 (IP/09/1244) η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εισηγήθηκε επισήμως στα κράτη μέλη να συζητήσουν τη συμπερίληψη της «Παιδείας στα Μέσα Επικοινωνίας» στα σχολεία. Παράλληλα, ανέθεσε στο “European Association for Viewers' Interests” (EAVI) το συντονισμό μιας πανευρωπαϊκής έρευνας για την καταγραφή, ανάλυση, ποσοτικοποίηση και μέτρηση των επιπέδων του μιντιακού γραμματισμού στην Ευρώπη. Τα αποτελέσματα της έρευνας ήταν απογοητευτικά για την Κύπρο, αφού όσον αφορά την εγγραμματοσύνη στα Μέσα κατατάχθηκε 25^η από τις 27 υπό εξέταση χώρες. Ένα χρόνο αργότερα, το 2010, η έρευνα του London School of Economics “EU Kids Online”, η οποία πραγματοποιήθηκε ανάμεσα σε 25142 παιδιά 9-16 ετών από 25 Ευρωπαϊκές χώρες, κατέταξε την Κύπρο στην 20^η θέση όσον αφορά τον ψηφιακό γραμματισμό. Μεταξύ άλλων, έδειξε ότι το 70% των παιδιών στην Κύπρο μπαίνουν κάθε μέρα ή σχεδόν κάθε μέρα διαδίκτυο, με το 73% να έχουν ένα δικό τους προφίλ σε κάποιο κοινωνικό δίκτυο. Είναι φανερό ότι υπάρχει μια προβληματική αναντιστοιχία ανάμεσα στις εμπειρίες των παιδιών με τα Μέσα και στην επίσημη εκπαιδευτική πολιτική.

Τα Μέσα σήμερα διαπερνούν κάθε στιγμή της ύπαρξης. Οι εικόνες τους γίνονται οι κυρίαρχες μορφές της προσωπικής ζωής, διαμορφώνουν τις ζωές των μαθητών και την κατανόησή τους για το πώς ο κόσμος λειτουργεί. Μέσω ενός ωκεανού υπερπληροφόρησης, πώς είναι να εκπαιδεύεις μια γενιά που μεγαλώνει κάτω από την φοβερή επίδραση των μαζικών Μέσων;

Αντώνης Ζαρίντας