Πολιτισμός της εικόνας και εκπαίδευση - Γιώργος Πλειός

Ο Γιώργος Πλειός στο βιβλίο του «Πολιτισμός της εικόνας και εκπαίδευση», ερευνά και αναλύει το φαινόμενο του εξεικονισμού της εκπαίδευσης, απότοκο της επικράτησης του πολιτισμού της εικόνας σε κάθε θεσμό της κοινωνίας.

Κεφάλαιο 1. Εκπαίδευση και ΜΜΕ: αναζήτηση μιας θεωρητικής προσέγγισης

Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι κυριότερες θεωρητικές τάσεις ως προς τη σχέση  της εκπαίδευσης με την τηλεόραση και τα ΜΜΕ γενικότερα.

Οι θεωρίες της «Αδιάφορης Σχέσης» ΜΜΕ και Εκπαίδευσης, αποδέχονται κατά βάση ότι μεταξύ του σχολείου και της τηλεόρασης, των εικονιστικών μέσων και γενικώς των ΜΜΕ δεν υπάρχει κάποια σημαντική και αναγκαία αλληλεπίδραση. Στις προσεγγίσεις αυτές το μέσο δεν περιέχει κάποιο ιδιαίτερο μήνυμα. Ορισμένες χρήσεις της τηλεόρασης και της εικόνας μπορούν να προκαλέσουν θετικά εκπαιδευτικά αποτελέσματα, ενώ ορισμένες άλλες αρνητικά.

Οι Θεωρίες της «Ισχυρής Επιρροής» των ΜΜΕ στην Εκπαίδευση δέχονται ότι τα ΜΜΕ έχουν αποκτήσει κεντρικό ρόλο στην οργάνωση και τη λειτουργία της κοινωνίας, με αποτέλεσμα να εκδηλώνουν την επίδρασή τους και στην τυπική εκπαίδευση.

Το μοντέλο της ισχυρής επιρροής των ΜΜΕ στην εκπαίδευση διακρίνεται σε δύο βασικές εκδοχές, την αρνητική και τη θετική:

• Κατά την αρνητική εκδοχή της «ισχυρής επιρροής» η τηλεόραση προβάλλει ως αντίπαλος του σχολείου, με την κουλτούρα που δημιουργεί να λειτουργεί αποδομητικά και εντέλει καταστρεπτικά για το εγγράμματο σχολείο. Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι της άποψης αυτής είναι ο Postman, ο Baudrillard κ.ά. Ο Neil Postman, για παράδειγμα, δέχεται πως η τηλεόραση και τα άλλα εικονιστικά μέσα συμβάλλουν και ευθύνονται τα μέγιστα για τη διαμόρφωση της «διασκαίδευσης», ενός φαινομένου που βασίζεται στην ψυχαγωγία, περιθωριοποιώντας την εγγράμματη κουλτούρα του παραδοσιακού σχολείου. 
• Κατά τη θετική εκδοχή της «ισχυρής επιρροής» η τηλεόραση επηρεάζει με θετικό τρόπο την εκπαίδευση. Εκλαμβάνεται ως ένα μέσο επικοινωνίας, το οποίο επιδρά ευνοϊκά στην εκπαιδευτική διαδικασία, τη μάθηση, και κατά συνέπεια στην εκπαιδευτική διαδρομή των μαθητών, αλλά και στη γενικότερη διαδικασία κοινωνικοποίησής τους. Θεωρείται, επίσης, ότι με τη βοήθεια της τηλεόρασης ως εποπτικού μέσου το σχολείο γίνεται ελκυστικότερο.

Κεφάλαιο 2. Εκπαίδευση και ΜΜΕ στην πρώιμη και ώριμη νεωτερικότητα: από την προ-εικονιστική στην πρώτη εικονιστική περίοδο

Στην αυγή της νεωτερικότητας το σχολείο και τα (έντυπα) ΜΜΕ τελούσαν σε σχέση αμοιβαίας εξάρτησης, είχαν κοινές αφετηρίες και οι εκπρόσωποί τους επεδίωκαν τους ίδιους κατά βάση σκοπούς. Τα μορφωτικά αγαθά (η γνώση) δεν είχαν ως κύρια ή αποκλειστική τους πηγή το δάσκαλο, αλλά ήταν αντικειμενοποιημένα στα σχολικά εγχειρίδια και στα έντυπα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Συνεπώς, ο κεντρικός ρόλος του έντυπου στο νεωτερικό σχολείο καθιστούσε το δάσκαλο, κατά κάποιο τρόπο, έναν «διεκπαιρεωτή» της εκπαιδευτικής γνώσης, έναν διακπεραιωτή που επιβάλλει το νόμο του σχολικού εγχειριδίου. Αυτό το σχολείο της πρώιμης νεωτερικής περιόδου άνηκε στην εγγράμματη, έντυπη-αλφαβητική κουλτούρα.

Προς τα τέλη του 19ου αιώνα η προηγούμενη «συμμαχική» σχέση σχολείου και (έντυπων) ΜΜΕ άρχισε να διαταράσσεται. Η μεγάλη μεταβολή που καταγράφηκε στην εκπαίδευση ήταν ο εκδημοκρατισμός της, το γεγονός, δηλαδή, ότι η έγινε καθολική, υποχρεωτική και δωρεάν. Το σχολείο άρχισε να αποκτά έναν παραγωγο-κεντρικό προσανατολισμό, ενώ την ίδια περίοδο, τα ΜΜΕ έναν καταναλωτικο-κεντρικό προσανατολισμό. Έτσι, προς τα τέλη του 19ου αι., με τον τρόπο αυτό φαίνεται να τερματίζεται η προηγούμενη ομόλογη πορεία και λειτουργία των ΜΜΕ και της εκπαίδευσης, και έκτοτε να αναπτύσσεται μια αντιπαλότητα ανάμεσα σε αυτούς τους δυο θεσμούς.

Κεφάλαιο 3. Ο εξεικονισμός της εκπαίδευσης στην ύστερη νεωτερικότητα

Στην ύστερη νεωτερικότητα τα ΜΜΕ και ιδιαίτερα η τηλεόραση γίνονται τα μέσα του εμπορευματικού-συμβολικού εκσυγχρονισμού της εκπαίδευσης. Μια βασική παράμετρος των μεταβολών που αναγκαία συμβαίνουν στην εκπαίδευση είναι η συνάρθρωση της ψυχαγωγίας με την «επιστημονική» γνώση. Υπ’ αυτό το πρίσμα, ο εξεικονισμός της εκπαίδευσης  είναι αναπόφευκτος. Ο εξεικονισμός των εγχειριδίων συνιστά μια στρατηγική, και μια διαδικασία μεταφοράς της ενημερωδιασκέδασης στην εκπαίδευση, και διαμόρφωσης μιας ψυχαγωγικής εκπαίδευσης ή ψυχαγω-εκπαίδευσης, η οποία συνιστά το εκπαιδευτικό ισοδύναμο της ενημερωδιασκέδασης.

Τα κυριότερα συμπεράσματα που καταλήγει έρευνα που διεξήγαγε ο συγγραφέας και παρουσιάζεται στο βιβλίο είναι τα εξής:

• Από το 1984 και μετά συντελείται με σαφή τρόπο ένας εκτεταμένος εξεικονισμός των σχολικών εγχειριδίων
• Ο μεγαλύτερος βαθμός εξεικονισμού παρατηρείται στο εγχειρίδιο της Ελληνικής Ιστορίας
• Ο βαθμός εξεικονισμού δεν είναι ο ίδιος σε όλα τα εγχειρίδια, γεγονός που δείχνει πως όχι μόνο είναι αποτέλεσμα μια σαφούς και ενσυνείδητης επιλογής στην εκπαιδευτική πολιτική, αλλά προδίδει και τους στόχους τους οποίους επιδιώκει να ικανοποιήσει αυτή η επιλογή.
• Ο εξεικονισμός των εγχειριδίων διέπεται και παρακινείνεται από μια διπλή λογική: την επίτευξη μαθησιακών στόχων από τη μια και την κοινωνικοποίηση (την μεταβίβαση του πολιτισμού) από την άλλη.

Διαφαίνεται ότι ο εξεικονισμός των σχολικών εγχειριδίων είναι μέρος, παράγων και αποτέλεσμα της ευρύτερης τάσης κυριαρχίας της εικόνας και της εικονικής ιδεολογίας στην εποχή μας.

Με τον εξεικονισμό των εγχειριδίων θεσμοποιείται, νομιμοποιείται και ενσωματώνεται στην εκπαιδευτική διαδικασία ο τρόπος ανάγνωσης και κατανόησης της τεχνολογικής εικόνας, η ατομική-υποκειμενική και ψυχαγωγική προσέγγιση των εξεικονισμένων εγχειριδίων και των εικόνων ιδιαίτερα.  Αυτό είναι που, κυρίως, ανατρέπει την θεμελιώδη κοινωνική σχέση στην εκπαίδευση, με την οποία έρχεται να συγκρουστεί ο πολιτισμός της εικόνας.

Η προτίμηση στη «διασκαίδευση» οδηγεί σε μια σειρά μεταβολών, όπως για παράδειγμα την αντίληψη της γνώσης ως καταναλωτικού αγαθού και του δασκάλου ως παραγωγού υπηρεσιών. Ή την αμφισβήτηση της έννοιας της αλήθειας και της αντικειμενικότητας της εκπαιδευτικής γνώσης, αλλά και της γνώσης γενικότερα.

Έτσι, παρατηρείται μια εξεικονιστική μεταρρύθμιση της εκπαίδευσης, κατά την οποία το σχολείο μεταβάλλεται προς την κατεύθυνση των παραμέτρων που θέτουν η απλή και η τεχνολογική εικόνα. Το καθοριστικό γεγονός είναι η μετατροπή της εκπαιδευτικής γνώσης σε «γνώμη», με την έννοια ότι τα περιεχόμενα, οι σημασίες και η αξιολόγησή της δεν είναι πλέον προκαταβολικά δεδομένα, αλλά διαρκώς ορίζονται, επαναδιατυπώνονται και αναθεωρούνται μέσα από μια πολύτροπη διαδικασία. Η μετατροπή της εκπαιδευτικής γνώσης σε γνώμη καταλήγει να αποκτά της μορφή της «διασκαίδευσης», που σε συνδυασμό με την «εκπαιδιασκέδαση» ή εκπαιδευτική ψυχαγωγία (edutainment), ολοκληρώνει τη διαδικασία σύγκλισης της εκπαίδευσης με την ψυχαγωγία.

Κεφάλαιο 4. Οι μεταβολές στην οργάνωση και το περιεχόμενο της εκπαιδευτικής γνώσης

Οι συνέπειες της κυριαρχίας του πολιτισμού της εικόνας και της εικονικής ιδεολογίας εκτείνονται και στις κοινωνικές σχέσεις που διαμορφώνονται στο σχολικό περιβάλλον.

Το ζήτημα έχει δυο κύριες όψεις:

• Πρώτο, το ρόλο της τηλεόρασης και της εικόνας στην εκμάθηση γενικά των προτύπων των κοινωνικών ρόλων.
• Δεύτερο, το ρόλο της τηλεόρασης και της εικόνας στη διαμόρφωση των σχέσεων μεταξύ των πρωταγωνιστών και των δευτεραγωνιστών της εκπαίδευσης (δασκάλων, μαθητών, οικογένειας κ.λπ.) διαμέσου της απεικόνισης αυτών των ρόλων και των σχέσεων στα τηλεοπτικά προγράμματα.

Οι συμπεριφορές των δασκάλων διαμορφώνονται, με πολλούς τρόπους και σε μεγάλο βαθμό, από τις αντιλήψεις που κατασκευάζονται μέσω του λόγου και της τηλεόρασης σχετικά με το ρόλο του δασκάλου. Έτσι, ακόμα και αν οι τηλεοπτικές εικόνες δεν αναπαριστούν με αξιόπιστο τρόπο τους υπαρκτούς δασκάλους, επηρεάζουν και τελικά λειτουργούν ως αυτοεκπληρούμενες προφητείες. Τα τηλεοπτικά προγράμματα γίνονται, εν πολλοίς, ένα μέσο εκπαίδευσης των εκπαιδευτικών.

Σταδιακά αναιρείται η αυτονομία της εκπαίδευσης. Στη διαδικασία αυτή σημαντικό ρόλο παίζει ο πολιτισμός της εικόνας, ο οποίος εισέρχεται δυναμικά στη σχολική εκπαίδευση.  Η διαδικασία αυτή είναι ο συνολικός εξεικονισμός της σχολικής εκπαίδευσης.

Η πιο χαρακτηριστική, ίσως, παρουσία της εικόνας στο περιεχόμενο της εκπαίδευσης (εκπαιδευτική γνώση) είναι η ενσωμάτωση στο αναλυτικό πρόγραμμα μαθημάτων και δραστηριοτήτων που εντάσσονται στη λεγόμενη Εκπαίδευση στα ΜΜΕ (media Literacy Education). Η Εκπαίδευση στα ΜΜΕ αποσκοπεί στην εκπαίδευση των μαθητών σε πλείστα μέσα επικοινωνίας και σημειωτικά συστήματα.

Ορισμένες συνέπειες του εξεικονισμού της εκπαίδευσης στον εκπαιδευτικό πολιτισμό της ύστερης νεωτερικότητας μπορούν να θεωρηθούν οι κάτωθι:

• Η αισθητικοποίηση της εκπαίδευσης
• Ο ερμηνευτικός ρεαλισμός της εκπαίδευσης
• Η πλήρης συμβολική αξία της εκπαίδευσης

Στο ώριμο, κυρίως, νεωτερικό σχολείο, η εκπαίδευση κατά κανόνα είναι υπόθεση (μέσω του κράτους) όλης της κοινωνίας. Αυτή καταβάλλει το κόστος των εκπαιδευτικών δαπανών, με το επιχείρημα ότι η εκπαίδευση συμβάλλει στην ανάπτυξη, από την οποία επωφελούνται όλοι. Αν και οι εκπαιδευτικές δαπάνες στις ανεπτυγμένες χώρες αυξάνονται σημαντικά σε απόλυτους αριθμούς, εντούτοις μειώνονται αρκετά ως ποσοστό του ΑΕΠ. Στο βαθμό που η οικονομική ανάπτυξη συναρτάται με την εκπαίδευση, τότε συνάγεται ότι η εκπαίδευση καταναλώνει διαρκώς μικρότερους πόρους σε σχέση με την αξία των αγαθών, στην παραγωγή των οποίων συμβάλλει.

Μέρος των αρμοδιοτήτων της οργάνωσης και διοίκησης των σχολικών μονάδων και της εκπαίδευσης συνολικά, αφαιρείται από τις αρμοδιότητες του κράτους και έτσι συντελείται μια περαιτέρω αποδιάρθρωση του «κοινού σχολείου». Ίσως το σημαντικότερο στοιχείο της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης είναι η λεγόμενη αποκέντρωση της εκπαίδευσης. Η αποκέντρωση ορίζεται ως η μεταφορά εξουσιών και ευθύνης των δημοσίων λειτουργιών, από μια κυβέρνηση προς κατώτερες διοικητικές βαθμίδες. Πρόκειται περί κρίσης του «κοινωνικού σχολείου» και ανάδυσης ενός διαφοροποιημένου «αποτελεσματικού σχολείου», στο οποίο ιδιαίτερη θέση κατέχει η οικονομία και οι επιχειρήσεις που αναγνωρίζονται ως ο νέος και πιο σημαντικός «πελάτης» και εντολέας της εκπαίδευσης.

Κεφάλαιο 5. Ο εξεικονισμός της εκπαίδευση και ένα νέο μορφωτικό κεφάλαιο

Συστατικό στοιχείο των σημερινών κινήτρων και των προσόντων του εργατικού δυναμικού γίνεται η «επιχειρηματικότητα». Τέτοιο στοιχείο γίνεται ακόμα η γνώση της αγοράς (δηλαδή της κατανάλωσης) εμπορευμάτων-συμβόλων, ή άλλως, η γνώση του περιεχομένου, της δυναμικής και της λογικής του καταναλωτισμού. Το ίδιο παρατηρείται και στους εκπαιδευτικούς θεσμούς με τη γνώση της εικονιστικής κουλτούρας και της καταναλωτικής-εικονικής ιδεολογίας. Η εκπαίδευση στα ΜΜΕ επιταχύνει τη διαφοροποιημένη και εξατομικευμένη προσέγγιση των συμβολικών αξιών και έτσι έμμεσα συμβάλλει στην επιτάχυνση μιας ύστερης νεωτερικής οικονομίας και κοινωνίας.

Ορισμένα χαρακτηριστικά αυτού του νέου μορφωτικού κεφαλαίου:

• Συνεργασία με συγκεκριμένα πρόσωπα για συγκεκριμένους στόχους
• Ικανότητα να δημιουργεί το υποκείμενο κάτι καινούργιο και μοναδικό
• Η συμβολοποίηση, η ικανότητα δημιουργίας ευχάριστων αγαθών με κύρος, με επιθυμητές εικόνες, που εισάγουν το άτομο σε ένα φανταστικό και επιθυμητό κόσμο
• Η ικανότητα να μην ταυτίζεται το υποκείμενο με καμία συγκεκριμένη και υπαρκτή ολότητα (πρόσωπα, ιδέες κ.λπ.)

Ο πολιτισμός και ο λόγος της εικόνας παύει να περιορίζεται στη σφαίρα του ελεύθερου χρόνου και της κατανάλωσης. Αποκτά πλέον την υπόσταση γνώσεων, ικανοτήτων και κινήτρων που «εξαργυρώνονται». Η εικονική ιδεολογία γίνεται μια αυτονόητη ικανότητα που οφείλει να έχει το υποκείμενο προκειμένου να αναπτύξει τις δραστηριότητές του. Προσοντοποιείται, γίνεται προσόν του εργατικού δυναμικού, απαραίτητο στην αγορά εργασίας και για την επιβίωσή του μέσα στο οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον της συμβολικής εμπορευματικής παραγωγής. Γίνεται άμεσα και μια «παραγωγική δύναμη», παράγοντας κατάληψης κοινωνικών θέσεων και κοινωνικής κινητικότητας. Δυνητικά και παράγοντας μια νέας κοινωνικής ανισότητας. Εμφανίζεται και ως μη ιδεολογία. Ως σύνολο καθολικών πρακτικών και αντιλήψεων που ο προορισμός της δεν είναι η κατανόηση και η εξήγηση του κόσμου, αλλά η «υλική» του παραγωγή. Εντέλει, διευρύνει και την «κυριαρχία χωρίς καταπίεση».