Εκπαίδευση στα Μέσα: μαθήματα από τη Φινλανδία

Η διεύρυνση του μιντιακού οικοσυστήματος –αλλά και η αναδιανομή των παραδοσιακών ρόλων παραγωγού-καταναλωτή– αναπόφευκτα έχει επηρεάσει και τη Φινλανδία. Το βαρόμετρο χρήσης των μέσων από τα παιδιά της Φινλανδίας (2014) επεχείρησε να χαρτογραφήσει την κατάσταση στη χώρα. Η έρευνα έδειξε ότι αρκετά μέσα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην καθημερινότητα των παιδιών από μικρή ηλικία. Στην περίοδο του πρώτου γενέθλιου έτους η μουσική και τα παραμύθια αποτελούν σταθερή συνήθεια. Η παρακολούθηση οπτικοακουστικών προγραμμάτων ξεκινά μετά το πρώτο έτος, ως επίσης και η περιήγηση στο διαδίκτυο, αφού ένα στα τρία παιδιά παρακολουθούν προγράμματα σε διαδικτυακές πλατφόρμες. Η πρώτη ενασχόληση με ψηφιακά παιχνίδια εντοπίζεται στις ηλικίες των δύο με τεσσάρων, ενώ τα παιδιά πέντε με έξι ετών αρχίζουν να χειρίζονται κινητά τηλέφωνα. Έως και την ηλικία των οκτώ, όλα σχεδόν τα παιδιά στη Φινλανδία αποκτούν κινητό τηλέφωνο. Κατά κανόνα, όμως, η ανάγνωση βιβλίων ή περιοδικών παραμένει η κυριότερη ασχολία παιδιών ηλικίας μέχρι οκτώ ετών (το 91% των παιδιών 0-8 ετών διαβάζουν καθημερινά ή σχεδόν καθημερινά βιβλία/κόμικ/περιοδικά), με την παρακολούθηση οπτικοακουστικών προγραμμάτων να ακολουθεί κατά πόδας (το 81% των παιδιών 0-8 ετών παρακολουθούν καθημερινά ή σχεδόν καθημερινά οπτικοακουστικά προγράμματα). Αναπόδραστα, τα σημερινά παιδιά της Φινλανδίας πλέουν από μικρή ηλικία σ’ έναν μιντιακό ωκεανό πληροφοριών, έχοντας όμως για σωσίβιο ένα συγκροτημένο και σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα.

Ήταν 22 Νοεμβρίου 1963 όταν το νέο ενιαίο σχολείο, το peruskoulou, υπερψηφιζόταν από το κοινοβούλιο της Φινλανδίας εν μέσω αντιπαραθέσεων. Στηριζόμενο σε έναν μεγαλόπνοο πρωτοποριακό σχεδιασμό και αποκτώντας σταδιακά τη συναίνεση της κοινωνίας, το φινλανδικό εκπαιδευτικό σύστημα αναπτύχθηκε σε βαθμό που να αναγνωρίζεται ευρέως ως ένα από τα πιο επιτυχημένα του κόσμου. Βασική του πεποίθηση είναι ότι όλοι οι μαθητές μπορούν να μάθουν αν τους δοθούν κατάλληλες ευκαιρίες και υποστήριξη. Ταυτοχρόνως, ενθαρρύνει τους εκπαιδευτικούς να αναπτύσσονται επαγγελματικά με βάση την έρευνα, να διαφοροποιούν τις πρακτικές τους και να χρησιμοποιούν εναλλακτικές μεθόδους διδασκαλίας προσαρμοσμένες στις ανάγκες των μαθητών και στις απαιτήσεις της σύγχρονης εποχής. Εν συνόψει, το φινλανδικό μοντέλο με σοβαρότητα στοχεύει στη διασφάλιση ίσων ευκαιριών και δικαιοσύνης. Εδράζεται στην ευελιξία του αναλυτικού προγράμματος παρά στην τυποποίηση. Εστιάζεται στη διεπιστημονική, ολόπλευρη και δημιουργική μάθηση, αντί να περιορίζεται στα παραδοσιακά συμπαγή γνωστικά αντικείμενα. Υποδέχεται την ανάληψη ρίσκου και την καινοτομία, περιβάλλοντας με εμπιστοσύνη το έργο του εκπαιδευτικού. Στα σχολεία της Φινλανδίας οι μαθητές μαθαίνουν όσα θα είναι αναγκαία στο μέλλον. Τούτου λεχθέντος, η εμφιλοχώρηση της φιλοσοφίας του αλφαβητισμού στα μέσα στην εκπαίδευση και στην κοινωνία ευρύτερα, ήταν λογικό επακολούθημα.

Η απαρχή της εκπαίδευσης στα μέσα στην Φινλανδία εντοπίζεται στην δεκαετία του 1950, περίοδο κατά την οποία οι ανησυχίες για τις συνέπειες του κινηματογράφου στα άτομα και στην κοινωνία ήταν στο επίκεντρο. Ο Χέλγκε Μιέτουνεν (Helge Miettunen), ερευνητής κινηματογράφου και ακαδημαϊκός των μέσων, θεωρείται πρωτοπόρος στον φινλανδικό χώρο. Το 1954 εξέδωσε το βιβλίο του «Οπτικοαουστική δημοφιλής φιλελεύθερη εκπαίδευση», μέσα από το οποίο καλούσε τους εκπαιδευτικούς να διδάξουν τα παιδιά να διαχωρίζουν την τέχνη από τη διασκέδαση. Στην ουσία, ο Μιέτουνεν υποστήριζε τη διάκριση των μιντιακών προϊόντων βάσει αισθητικών και ηθικών κριτηρίων.

Την επόμενη δεκαετία αναπτύχθηκαν πολλές δράσεις που καταπιάνονταν, κυρίως, με τις εφημερίδες. Το 1964 ήταν μια σημαντική χρονιά, αφού ο φινλανδικός σύνδεσμος εφημερίδων διοργάνωσε συνέδριο σχετικά με την αξιοποίηση των εφημερίδων στα σχολεία. Η αύρα ελευθερίας που έπνεε την εποχή εκείνη ενίσχυε το άνοιγμα των σχολείων στον «έξω κόσμο» μέσω των εφημερίδων και της δημοσιογραφίας.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, με την άνοδο των μαζικών μέσων ενημέρωσης, κυριάρχησε ο φόβος ότι τα «παντοδύναμα» μαζικά μέσα θα αναιρούσαν το αναλυτικό πρόγραμμα των σχολείων. Άφευκτα, η ανάγκη για κριτική αντιμετώπιση των διαφόρων μιντιακών προϊόντων άρχισε να προβάλλεται ως προτεραιότητα. Σε αυτό κλίμα, η ΟΥΝΕΣΚΟ διεξήγαγε έρευνα για την εκπαίδευση στα μέσα μεταξύ πολλών χωρών, συμπεριλαμβανομένης της Φινλανδίας. Την έκθεση της Φινλανδίας ανέλαβε να συντάξει ο Σίρκα Μίνκινεν (Sirkka Minkkinen), ένας ερευνητής των μέσων. Ακολούθως, η ΟΥΝΕΣΚΟ του ανέθεσε να ετοιμάσει ένα γενικό πρόγραμμα εκπαίδευσης στα μέσα, το οποίο υιοθετήθηκε από τον διεθνή οργανισμό και δημοσιεύθηκε το 1978 υπό τον τίτλο «General Model for Mass Media Education». Κατά την περίοδο αυτή εισήχθη και επισήμως η εκπαίδευση στα μέσα στα σχολεία της χώρας ως «Εκπαίδευση στα μαζικά μέσα», με τις μιντιακές δεξιότητες να διασπείρονται σε όλο το αναλυτικό πρόγραμμα. Σε γενικές γραμμές, η δεκαετία του ’70 αποτέλεσε ένα κομβικό σημείο, αφού από εκείνη τη χρονική στιγμή και έπειτα ξεκίνησε ο ευρύτερος διάλογος για τα μέσα στην εκπαίδευση.

Το 1989, τέσσερα χρόνια μετά την έκδοση του εμβληματικού βίβλου του Βρετανού Λεν Μάστερμαν «Teaching the Media», το πόνημα μεταφράστηκε στα φινλανδικά γνωρίζοντας μεγάλη απήχηση. Η θεωρία της οθόνης του Μάστερμαν αποτέλεσε το σημείο αναφοράς των συζητήσεων για τα μέσα και την εκπαίδευση τη δεκαετία του 1990. Το φθινόπωρο του 1997, το Υπουργείο Παιδείας χρηματοδότησε ένα τριετές πρόγραμμα επιμόρφωσης εκπαιδευτικών στα μέσα. Το πρόγραμμα υλοποίησε το Πανεπιστήμιο του Λάπλαντ και ήταν το πρώτο του είδους στη Φινλανδία.

Η είσοδος στη νέα χιλιετία σηματοδότησε καθοριστικές εξελίξεις για το πεδίο. Η ψηφιακή, πλέον, εποχή δεν απαιτούσε μόνο τεχνολογική, αλλά και κριτική εγγραμματοσύνη. Ως λογική συνέπεια, το 2003 το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού εκπόνησε το πρόγραμμα «Παιδιά και Μέσα», ώστε να υποστηρίξει τα παιδιά στο διαρκώς εξελισσόμενο μιντιακό περιβάλλον. Τέσσερα χρόνια αργότερα συστάθηκε ειδική επιτροπή για να εντοπίσει και να κωδικοποιήσει τις ενέργειες που απαιτούνταν για περαιτέρω ανάπτυξη της εκπαίδευσης στα μέσα. Αυτό οδήγησε στο στρατηγικό πλάνο 2007-2012, το οποίο επικαιροποιήθηκε με το «Good Media Literacy National Policy Guidelines» για την περίοδο 2013-2016. Στην επίσημη έκθεση η εκπαίδευση στα μέσα ορίζεται ως το εργαλείο που θα διευκολύνει την ανάπτυξη του γραμματισμού στα μέσα. Σημειώνεται, επίσης, η μετασχηματιστική δύναμη της εκπαίδευσης στα μέσα, με την ανάδυση ερωτημάτων σχετικά με τα μέσα, την εκπαίδευση, την ζωή. Ταυτοχρόνως, υπογραμμίζεται η σπουδαιότητα συνεργασίας διαφόρων φορέων. Η συλλογικότητα, άλλωστε, χαρακτηρίζει το σχεδιασμό της εκπαίδευσης στα μέσα στη Φινλανδία, αφού κράτος, σχολεία, ακαδημαϊκοί, ερευνητές και αρκετές οργανώσεις –ειδικά μη κυβερνητικές– εργάζονται από κοινού προς την επίτευξη των στόχων. Το εθνικό όραμα, το οποίο καθοδηγεί όλες τις ενέργειες για την εκπαίδευση στα μέσα στη Φινλανδία, επιβεβαιώνει την προσήλωση της χώρας στην ανάπτυξη μιας μιντιακά εγγράμματης κοινωνίας:

«Όλα τα παιδιά και οι έφηβοι θα απολαμβάνουν ένα αναπτυξιακό περιβάλλον που θα τους προσφέρει καλύτερες προοπτικές ανάπτυξης αλφαβητισμού στα μέσα. Τα παιδιά και οι έφηβοι θα μάθουν να διακρίνουν, να επιλέγουν, να αναλύουν και να αξιολογούν κριτικά τα μέσα και να τα χρησιμοποιούν για μάθηση, αυτοέκφραση και συμμετοχή στην κοινωνία και στο πολιτισμικό τους πλαίσιο με τρόπο αποδεκτό για την ηλικία τους. Θα καταστούν, επίσης, περισσότερο ενεργοί και ενθουσιώδεις δρώντες των μέσων απολαμβάνοντας τις εμπειρίες που προσφέρονται από τα μέσα. Οι εκπαιδευτικοί θα γίνουν περισσότερο μιντιακά εγγράμματοι. Θα αποκτήσουν μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση και κατανόηση της εκπαίδευσης στα μέσα και των δυνατοτήτων της. Οι μιντιακά εγγράμματοι εκπαιδευτικοί θα είναι ικανοί να υποστηρίξουν την ανάπτυξη καλών πρακτικών και θα υποβοηθήσουν τα παιδιά και τους εφήβους να αξιοποιούν με ασφάλεια τα διάφορα μέσα. Η Φινλανδία θα καταστεί μια κοινωνία όπου ο αλφαβητισμός στα μέσα γίνεται κατανοητός και εκτιμάται. Μια κοινωνία που αναγνωρίζει τον αλφαβητισμό στα μέσα και είναι διατεθειμένη να επενδύσει περισσότερα στην εκπαίδευση στα μέσα.»

Πέραν τούτων, το 2005 ιδρύθηκε η φινλανδική κοινότητα εκπαίδευσης στα μέσα, η οποία έκτοτε υποστηρίζει ερευνητικές και διδακτικές πρακτικές σε εθνικό επίπεδο (www.mediaeducation.fi). Το 2008 η ομοσπονδία φινλανδικών μέσων ενημέρωσης δημοσίευσε ένα ιστορικής σημασίας στρατηγικό έγγραφο, στο οποίο αναφερόταν με σαφήνεια ότι η εκπαίδευση στα μέσα και η κριτική προσέγγιση αποτελούν βασικές δεξιότητες όλων των ανθρώπων. Εξ αυτού, τονιζόταν η αναγκαιότητα επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών στο θέμα.

Προεξάρχον στοιχείο του φινλανδικού εκπαιδευτικού σχεδιασμού αποτελεί η κατάρτιση και επιμόρφωση των εκπαιδευτικών. Τα πανεπιστήμια του Λάπλαντ και του Τάμπερε προσφέρουν μεταπτυχιακά προγράμματα εκπαίδευσης στα μέσα και επιμορφωτικά σεμινάρια για τους εν υπηρεσία εκπαιδευτικούς. Την πενταετία 2007-2012 εκπονήθηκαν ογδόντα ερευνητικές μεταπτυχιακές διατριβές, μια σαφής ένδειξη της ζέσης με την οποία έχει αγκαλιαστεί η εκπαίδευση στα μέσα από τους εκπαιδευτικούς της χώρας. 

Η πιο πάνω περιοδολόγηση καταδεικνύει ότι στη Φινλανδία η μιντιακή παιδεία έχει αναπτυχθεί σε στερεή βάση. Έχει πορευθεί και εξελιχθεί ανάμεσα στις κυρίαρχες τάσεις και εντάσεις κάθε εποχής, αποκομίζοντας δύναμη και εμπειρίες. Κατά συνέπεια, θεωρείται χώρα πρότυπο ως προς το θέμα. Η έρευνα του «European Association for Viewers' Interests» (2010) για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κατέταξε τη Φινλανδία στην πρώτη θέση των χωρών της Ευρωπαϊκής Ενώσεως. Συγκεκριμένα, η μελέτη έδειξε ότι η χώρα διαθέτει το δεύτερο καλύτερο πλαίσιο εκπαίδευσης στα μέσα πίσω από την Μεγάλη Βρετανία, τον μαθητικό πληθυσμό με τις καλύτερες επικοινωνιακές δεξιότητες και τις συνθήκες για την πιο ομαλή πρόσβαση στα μέσα. Εξάλλου, η Φινλανδία αποτελεί την πρώτη χώρα ανά το παγκόσμια που κατοχύρωσε από το 2010 την ευρυζωνική σύνδεση ως ανθρώπινο δικαίωμα.

Οι πάμπολλες δράσεις που οργανώνονται δρουν επιρρωστικά των παραπάνω ευρημάτων. Στη Φινλανδία λαμβάνουν χώρα ποικίλες δράσεις προώθησης της εκπαίδευσης στα μέσα, εκ των οποίων οι πλείστες δεν αφορούν μόνο τα σχολεία αλλά ολόκληρη την κοινωνία. Επί παραδείγματι, η εβδομάδα γραμματισμού στα μέσα (www.mediataitokoulu.fi) διοργανώνεται κάθε Φεβρουάριο με τη συμμετοχή του κράτους, μέσων ενημέρωσης, σχολείων, βιβλιοθηκών, μη κυβερνητικών οργανώσεων, διαφόρων φορέων κ.λπ. Τον ίδιο μήνα διεξάγεται και η εβδομάδα εφημερίδας. Πρόκειται για μία από τις πιο παλιές θεσμοθετημένες δράσεις εκπαίδευσης στα μέσα, η οποία χρονολογείται από το 1994. Κατά την διάρκεια της εβδομάδας, ο φινλανδικός σύνδεσμος εφημερίδων προμηθεύει τα σχολεία με δωρεάν αντίτυπα εφημερίδων και συντονίζει διάφορες δράσεις εξοικείωσης των παιδιών με τον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο και τη δημοσιογραφία. Κάθε Οκτώβριο συνέρχεται το εθνικό φόρουμ εκπαίδευσης στα μέσα για ερευνητές, ακαδημαϊκούς, κρατικούς αξιωματούχους και υπεύθυνους λήψεων αποφάσεων, με σκοπό τη συνεργασία και το συντονισμό για την εξέλιξη του πεδίου. Η εθνική ημέρα παιχνιδιών (www.pelipaiva.fi) είναι το αποκορύφωμα μιας εβδομάδας του Νοεμβρίου αφιερωμένης στα ψηφιακά παιχνίδια και στα οφέλη που προκύπτουν από αυτά. Είναι δε αξιοσημείωτο ότι από το 2013 ετοιμάστηκε, με την υποστήριξη του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, εγχειρίδιο για τους εκπαιδευτικούς που επιθυμούν να διδάξουν τα παιχνίδια. Η διακριθείσα το 2012 με το βραβείο Δημοκρατίας του Υπουργείου Δικαιοσύνης «Συντακτική Επιτροπή Νεολαίας», υποστηρίζει τη νεανική παραγωγή μιντιακού περιεχομένου που αφορά θέματα που οι ίδιοι οι νέοι θεωρούν σημαντικά για τις ζωές τους. Στο πρόγραμμα αυτό επαγγελματίες εκπαιδεύουν τους νέους να γράφουν δημοσιογραφικά άρθρα και να παράγουν τηλεοπτικές εκπομπές. Η συνεργασία με διάφορα μέσα εξασφαλίζει ότι τα παραχθέντα έργα θα προβληθούν δημοσίως. Μία ακόμα ευρηματική δράση φιλοξενείται στην πρωτεύουσα. Στο Ελσίνκι λειτουργεί ένας πρότυπος χώρος εκπαίδευσης στα μέσα επ’ ονόματι «Happi» (www.happi.munstadi.fi). Ο χώρος, ο οποίος βρίσκεται κάτω από τη σκέπη της τοπικής αυτοδιοίκησης, είναι δωρεάν και παραμένει ανοικτός καθημερινά για νέους 13-17 ετών, παρέχοντας εξωσχολικές ευκαιρίες νεανικής ειδησεογραφικής παραγωγής, αλληλοδιδασκαλίας, παιχνιδιού, θεάτρου, φωτογραφίας και άλλων μιντιακών δραστηριοτήτων.

Με βάση τα παραπάνω διαλαμβανόμενα, η εκπαίδευση στα μέσα στη Φινλανδία συνιστά ένα συνεχώς εξελισσόμενο πεδίο που αναπτύσσεται μέσα από την πολυσχιδή συνεργασία κράτους, σχολείων, ερευνητικών και πανεπιστημιακών οργανισμών, μέσων ενημέρωσης, διαφόρων φορέων και μη κυβερνητικών οργανισμών. Ο εγγραμματισμός στα μέσα θεωρείται και επισήμως μια κοινωνική δεξιότητα απαραίτητη σε κάθε πολίτη ανεξαρτήτως ηλικίας. Στα σχολεία προωθείται ολιστικά και διεπιστημονικά, με τρόπο που να αντιμετωπίζει την πραγματικότητα ως όλον παρά κατακερματισμένα και αποσπασματικά. Ταυτόχρονα, η έμφαση στη δράση, τουτέστιν η σαφής διασύνδεση της θεωρίας με την πράξη, υποβοηθά τους μαθητές να αρθρώσουν τη δική τους φωνή και να κατανοήσουν καλύτερα τον κόσμο που τους περιβάλλει. Με άλλα λόγια, η εκπαίδευση στα μέσα στη Φινλανδία υπερπηδά την πρωτόλεια σύλληψη ως απλή ανταλλαγή μηνυμάτων και κινείται στο πεδίο της πολιτισμικής νοηματοδότησης που επισυμβαίνει της επικοινωνίας. Συνεπώς, οι ενέργειες επί του θέματος δεν εστιάζονται τόσο στις τεχνικές δεξιότητες μεταφοράς μηνυμάτων, όσο στους μηχανισμούς κατασκευής και πρόσληψης των νοημάτων. Ως φαίνεται, η Φινλανδία έχει προ πολλού αντιληφθεί τις προκλήσεις που η νέα μεσοποιημένη εποχή επιφέρει.

Του Αντώνη Ζαρίντα