Επιστημονική ημερίδα «Επικοινωνία και Εκπαίδευση»

Η ομιλία μου στην επιστημονική ημερίδα «Επικοινωνία και Εκπαίδευση» που διοργάνωσε η Ανεξάρτητη Κίνηση Δασκάλων και Νηπιαγωγών (Α.Κί.ΔΑ) το Σάββατο, 19 Μαρτίου 2016 στη Λάρνακα.

"Κατ’ αρχήν θα ήθελα να ευχαριστήσω την Α.Κί.ΔΑ για την πρόσκληση και να τους συγχαρώ για την επιλογή του θέματος. Είναι πλέον σαφές ότι η επιμόρφωση εκπαιδευτικών και παιδιών στην επικοινωνία και στα Μέσα είναι επείγουσα προτεραιότητα. Ελπίζω ότι η ημερίδα θα σηματοδοτήσει την αρχή δημόσιας συζήτησης για εισαγωγή του γραμματισμού στα Μέσα στα σχολεία μας.

Όσον αφορά την παρουσίαση πρώτα θα περιγραφεί εν συντομία το θεωρητικό πλαίσιο της εκπαίδευσης στα Μέσα και μετά θα αναφερθεί η εικόνα στον διεθνή χώρο για να καταλήξουμε στην Κύπρο.

Η παρουσία μας εδώ ίσως συνδέεται με μια αθώα περιέργεια να κατανοήσουμε την επικαιρότητα, αυτό που διαδραματίζεται γύρω μας. Πώς είναι λοιπόν ο κόσμος μας σήμερα; Σίγουρα δεν είναι ο ίδιος όπως πριν 10 χρόνια. Δεν είναι καν ο ίδιος όπως την προηγούμενη εβδομάδα, ούτε θα είναι ο ίδιος την επόμενη. Φαίνεται ότι στην εποχή μας ο χρόνος κυλάει γρηγορότερα. Είναι τόσο ραγδαίες οι εξελίξεις που καθετί γίνεται παλιό πριν καν γίνει νέο.

Τι είναι όμως αυτό που έχει αλλάξει τόσο δραματικά τον κόσμο; Είναι η επικοινωνία. Είναι η πληροφόρηση, ανεμπόδιστη, μαζική, καταιγιστική. Ζούμε στην εποχή των Μέσων, μια εποχή την οποία ο ιστορικός του μέλλοντος θα κατατάξει ανάμεσα σ’ αυτές που στιγμάτισαν αμετάκλητα την ανθρωπότητα. Είναι η εποχή που επιτεύχθηκε η πλήρης μεσοποίηση του πολιτισμού.

Τις χαρακτηριστικές ορίζουσες του νέου ρευστού κόσμου επιχειρούν πολλοί θεωρητικοί να κωδικοποιήσουν. Η αιχμή, όπως όλοι παρατηρούν, είναι τα Μέσα, η επικοινωνία, η πληροφόρηση.

Σήμερα ζούμε στο πλανητικό χωριό. Αυτό σημαίνει ότι όλοι επικοινωνούν ακώλυτα με όλους. Έτσι δημιουργείται ένα απίστευτο εύρος πληροφόρησης, το οποίο παραδόξως δεν δημιουργεί έναν περισσότερο πληροφορημένο πληθυσμό, αλλά έναν περισσότερο συγχυσμένο.

Σ’ ένα εξαιρετικά γλαφυρό βιβλίο που τιτλοφορείται «Η τυραννία της στιγμής. Γρήγορος και αργός χρόνος στην εποχή της πληροφορίας», ο Τόμας Έρικσεν, Νορβηγός ανθρωπολόγος, παρατηρεί ότι ο άνθρωπος αντιμέτωπος με την απεραντοσύνη ενός ωκεανού πληροφορίας, δεν μαθαίνει να κολυμπά. Μαθαίνει απλώς να μην χορταίνει αν δεν τον πιει όλον. Αναπότρεπτα, πίνει και τα απόβλητά του.

Ο άνθρωπος, λοιπόν, του μεσοποιημένου πολιτισμού χρειάζεται απαραιτήτως στάσεις και δεξιότητες που θα του επιτρέψουν να κινείται έξυπνα μέσα στο χάος του υπερεπικοινωνιακού κόσμου.

Υπ’ αυτές τις συνθήκες, πώς είναι να εκπαιδεύεις μια γενιά που μεγαλώνει κάτω από την φοβερή επίδραση των μαζικών μέσων; Πώς είναι να είσαι δάσκαλος σήμερα και τι δεξιότητες χρειάζονται τα παιδιά για να ενδυναμωθούν και να ατενίζουν κριτικά την πολυπλοκότητα του σύγχρονου κόσμου;

Η Εκπαίδευση στα Μέσα αποτελεί το πλαίσιο για να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις της σύγχρονης εποχής. Θεωρείται η διδασκαλία και μάθηση των Μέσων, ενώ ο γραμματισμός στα Μέσα το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας με τις γνώσεις και τις δεξιότητες που αποκτιούνται. Σήμερα, ο παραδοσιακός γραμματισμός ανάγνωσης, γραφής και αριθμητικής δεν είναι αρκετός. Ο γραμματισμός στα Μέσα, καλύπτει το κενό αυτό, διευρύνοντας την παραδοσιακή αντίληψη, για να βοηθήσει τους μαθητές να επικοινωνούν και να διαμοιράζουν νοήματα μέσα από τα σύγχρονα συμβολικά συστήματα. Ο γραμματισμός σήμερα είναι αναπόφευκτα και αναγκαστικά γραμματισμός στα Μέσα και στην επικοινωνία.

Η Εκπαίδευση στα Μέσα εδράζεται σε κάποιες θεμελιώδεις παραδοχές, οι οποίες αποτελούν το σημείο εκκίνησης οποιασδήποτε διδακτικής παρέμβασης.

Κατ’ αρχήν, τα Μέσα δεν αντανακλούν την εξωτερική πραγματικότητα, ούτε είναι ένας καθρέφτης ή ένα παράθυρο στον κόσμο. Τουναντίον, κατασκευάζουν προσεγμένες αναπαραστάσεις, οι οποίες...
δεν είναι φυσικές, αλλά παράγονται μέσα σε διάφορα πλαίσια και έχουν συγκεκριμένες συνέπειες.
Εξ αυτού, κάθε Μέσο έχει ξεχωριστές συμβάσεις και κώδικες επικοινωνίας που διαμορφώνουν αναλόγως το μήνυμα.
Και τέλος, το κοινό, δεν στέκεται αδύναμο μπροστά στα πανίσχυρα Μέσα, αλλά διαπραγματεύεται και νοηματοδοτεί τα μηνύματα διαφορετικά.

Τώρα, τι συνιστά εκπαίδευση στα Μέσα. Πρώτα απ’ όλα, είναι η ανάλυση των μιντιακών περιεχομένων. Ανάλυση σημαίνει να διαβάζονται τα Μέσα ως κείμενα. Ως κατασκευές με τις δικές τους αισθητικές νόρμες, ειδολογικές συμβάσεις, ιδεολογικές προκαταλήψεις και κώδικες αναπαραστάσεων.

Στον πυρήνα της εκπαίδευσης στα Μέσα ευρίσκεται και η κριτική σκέψη. Κριτική δεν σημαίνει επίκριση των πάντων, αλλά το να διδαχθούν τα παιδιά να θέτουν δύσκολα ερωτήματα για αυτά που βλέπουν, ακούν, διαβάζουν, ακόμα και για τα δικά τους συστήματα πεποιθήσεων.

Η παραγωγή, η αλληλεπίδραση δηλαδή θεωρίας και πράξης, είναι αναπόσπαστο μέρος του κινήματος των Μέσων, όπως επίσης και η συμμετοχή στα κοινά για θέματα που αφορούν τις ζωές των παιδιών.

Όλες οι δράσεις πρέπει να συνοδεύονται από αναστοχασμό. Οι μαθητές στις μιντιακά εγγράμματες τάξεις αναστοχάζονται συστηματικά τις διαδικασίες συγγραφής και ανάγνωσης, κατανοούν και αναλύουν τις δικές τους μιντιακές εμπειρίες.

Στο σημείο αυτό να αναφέρω ότι στη βιβλιογραφία αναφέρονται πάμπολλες διδακτικές τεχνικές, όμως δεν έχουμε χρόνο να τις αναπτύξουμε. Πιστεύω ότι θα ήταν ωφέλιμο να διοργανωθεί κι ένα εργαστήρι αφιερωμένο αποκλειστικά στη διδακτική των Μέσων.

Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί, έστω και εν τάχει, τι ΔΕΝ συνιστά εκπαίδευση στα Μέσα.

Η στείρα κατάκριση των Μέσων, για παράδειγμα, δεν βοηθά καθόλου.
Ούτε και ο πολιτικός ευαγγγελισμός. Κατ’ ακρίβεια, η αναπαραγωγή της ιδεολογίας του δασκάλου πρέπει να αποφεύγεται πάση θυσία.
Επίσης, η απλή χρήση της τεχνολογίας δεν συνιστά ουσιαστική εκπαίδευση στα Μέσα. Το να κάνουν Power Point τα παιδιά ή αποσπασματικά να δημιουργούν ένα βίντεο, προφανώς και δεν είναι αρκετό.
Το ίδιο συμβαίνει και όταν ο δάσκαλος χρησιμοποιεί διάφορα Μέσα στη διδασκαλία. Η διδασκαλία με τη χρήση Μέσων δεν οδηγεί αυτομάτως στη διδασκαλία στα Μέσα.
Ακόμα και τα δημοφιλή στην Κύπρο προγράμματα ασφάλειας στο διαδίκτυο δεν αποτελούν ολιστική προσέγγιση στο θέμα.
Και τέλος, χρειάζεται να υπογραμμιστεί ότι η εκπαίδευση στα Μέσα δεν είναι εστιασμένη στο να αλλάξει τα Μέσα, αλλά τα σχολεία εκσυγχρονίζοντας τη διδακτική πρακτική.

Έχοντας περιγράψει συνοπτικά την Εκπαίδευση στα Μέσα να προχωρήσουμε σε ορισμένα παραδείγματα από τον διεθνή χώρο.

Στον χάρτη αναγράφεται η δεκαετία που ξεκίνησε η συζήτηση για την εκπαίδευση στα Μέσα σε διάφορες χώρες. Υπάρχουν χώρες που έχουν παράδοση στο θέμα, με αποτέλεσμα οι μαθητές τους να είναι προετοιμασμένοι να αντιμετωπίζουν τις προκλήσεις του παρόντος και του μέλλοντος. Λόγω περιορισμένου χρόνου θα αναφερθούμε με συντομία σε κάποια ενδεικτικά καλά παραδείγματα για να καταλήξουμε στα καθ’ ημάς.

Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι όλα ξεκίνησαν στη Μεγάλη Βρετανία. Η χώρα θεωρείται πρωτοπόρος στο πεδίο της επικοινωνίας, των Μέσων και της εκπαίδευσης. Από το 1980 τα παιδιά διδάσκονται υποχρεωτικά τα Μέσα στα σχολεία, ενώ κάποια εθελοντικά προγράμματα καταγράφονται από τη δεκαετία του ‘50. Σήμερα, το αναλυτικό πρόγραμμα των Μέσων στην Αγγλία οργανώνεται με βάση τέσσερις πυρηνικές έννοιες. Τη γλώσσα των Μέσων, τις αναπαραστάσεις, την οικονομία και το κοινό. Σε γενικές γραμμές, επιδιώκεται η κριτική ανάγνωση σε συνδυασμό με τη δημιουργική γραφή μιντιακών περιεχομένων, προκειμένου τα παιδιά να επικοινωνούν αποτελεσματικά στον 21ο αιώνα.

Η Φινλανδία, μια χώρα πρότυπο για την εκπαίδευση, διαθέτει εθνικό όραμα που θέτει τον εγγραμματισμό στα Μέσα προτεραιότητα για όλη την κοινωνία. Το Υπουργείο Παιδείας από το 2003 εκπονεί στρατηγικό σχέδιο. Οι εκπαιδευτικοί έχουν αγκαλιάσει με ζέση το θέμα, ενώ και τα ίδια τα Μέσα Ενημέρωσης στηρίζουν κάθε προσπάθεια. Ταυτόχρονα, τα πανεπιστήμια της χώρας προσφέρουν σχετικά μεταπτυχιακά προγράμματα και επιμορφωτικά σεμινάρια για τους εν υπηρεσία εκπαιδευτικούς. Τα μαθήματα από τη Φινλανδία είναι πολλά. Επί παραδείγματι, κάθε Φλεβάρη διοργανώνεται σε όλα τα σχολεία της χώρας εβδομάδα γραμματισμού στα Μέσα. Τον ίδιο μήνα διεξάγεται και η εβδομάδα εφημερίδας, ανελλιπώς από το 1994. Κάθε Οκτώβριο συνέρχεται το εθνικό φόρουμ εκπαίδευσης στα Μέσα, ενώ διεξάγεται και εθνική ημέρα παιχνιδιών αφιερωμένη στα ψηφιακά παιχνίδια και στα οφέλη που προκύπτουν από αυτά.

Καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του πεδίου διαδραματίζει η ΟΥΝΕΣΚΟ και η Ευρωπαϊκή Ένωση. Συγκεκριμένα, το 2009 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε επίσημη οδηγία με την οποία αναγνώριζε την κρισιμότητα της εκπαίδευσης στα Μέσα και ενεθάρρυνε τα κράτη-μέλη να συμπεριλάβουν τον μιντιακό γραμματισμό στα σχολεία.

Παρομοίως και η ΟΥΝΕΣΚΟ αντιλαμβάνεται την επείγουσα σημασία του εγγραμματισμού στα Μέσα. Το 2011 έχει εκδώσει έναν εμπεριστατωμένο οδηγό σπουδών για τους εκπαιδευτικούς. Ο οδηγός διατίθεται ελεύθερα στο διαδίκτυο και είναι και στα Ελληνικά. Θα μπορούσε ίσως το Υπουργείο Παιδείας να τον αξιοποιήσει στα σχολεία μας ως ένα πρώτο βήμα.

Και μετά από μια γρήγορη περιδιάβαση να επικεντρωθούμε στην Κύπρο. Ο όρος «Παιδεία για τα Μέσα» πρωτοεμφανίστηκε τον Δεκέμβριο του 2010. Βασικά τότε εναρμονίστηκε η κυπριακή νομοθεσία με την ευρωπαϊκή, μέσω της οποίας ανατέθηκε στην Αρχή Ραδιοτηλεόρασης η θεσμική ευθύνη να αναβαθμίσει τα επίπεδα παιδείας στα Μέσα στην Κύπρο.

Την ίδια χρονιά η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε τα αποτελέσματα μιας μεγάλης έρευνας για τα επίπεδα μιντιακού γραμματισμού στις χώρες της Ευρώπης. Τα αποτελέσματα ήταν απογοητευτικά για την Κύπρο αφού κατατάχθηκε τρίτη από το τέλος. Έξι χρόνια μετά δεν φαίνεται να άλλαξε κάτι δραστικά.

Γιατί όμως βρισκόμαστε σ’ αυτή τη θέση; Η αλήθεια είναι ότι η εκπαίδευση στα Μέσα είναι οδυνηρά υποτιμημένη λόγω κυρίως άγνοιας και παρανοήσεων.

Επιπρόσθετα, οι αρκετά διαδεδομένες αντιλήψεις πανικού που πλαισιώνουν αρνητικά τα Μέσα και την δημοφιλή κουλτούρα, διαμορφώνουν μια αμυντική στάση έναντι στην εκπαίδευση στα Μέσα. Την ίδια στιγμή, οι δράσεις που ασχολούνται με θέματα ασφάλειας και προστασίας κατέχουν προνομιούχο θέση.

Κατά κάποιο τρόπο, η κυπριακή πραγματικότητα θυμίζει εγερτήριο σάλπισμα αντίστασης στη φερόμενη διαφθορά του πολιτισμού από τα Μέσα Ενημέρωσης.

Ως εκ τούτου, οι ευκαιρίες για ενδελεχή μελέτη των Μέσων είναι περιορισμένες, με αποτέλεσμα τα παιδιά μας να στερούνται των κρίσιμων δεξιοτήτων μιντιακού γραμματισμού.

Το κυπριακό παράδειγμα δίνει έμφαση στις λειτουργικές δεξιότητες των υπολογιστών και στην παροχή ασφάλειας. Αυτό όμως δεν συνιστά εκπαίδευση στα Μέσα, διότι δεν επιδιώκεται με σαφήνεια η ανάλυση, η κριτική, η συμμετοχή, ο αναστοχασμός και ο προβληματισμός για τις πολιτισμικές, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνέπειες των Μαζικών Μέσων Ενημέρωσης.

Πέραν τούτου, στα κυπριακά αναλυτικά προγράμματα δεν υπάρχει ρητή αναφορά στον γραμματισμό στα Μέσα.

Συν τοις άλλοις, απουσιάζει πλάνο επιμόρφωσης. Δεν υπάρχει θέση συμβούλου ειδικού στην εκπαίδευση στα Μέσα, ούτε σεμινάρια επιμόρφωσης για το θέμα. Όμως, το σημαντικότερο είναι ότι απουσιάζει επίσημο στρατηγικό πλάνο.

Το κυπριακό σχολείο για να συγχρονιστεί με τις εξελίξεις και να προετοιμάσει τους μαθητές για το παρόν και το μέλλον, πρέπει να δώσει έμφαση στην ενδυνάμωση. Να υποστηρίξει τα παιδιά να αναλύουν, να δημιουργούν, να συμμετέχουν και φυσικά να ασκούν κριτική. Ο δρόμος όμως προς την ενδυνάμωση προϋποθέτει ρίσκα και τα ρίσκα πηγαίνουν χέρι-χέρι με τις ευκαιρίες. Παρά να περιορίζουμε τις ευκαιρίες, θα κάνουμε καλύτερη δουλειά αν τα βοηθήσουμε να αναπτύξουν τις δεξιότητες που χρειάζονται για να εκμεταλλεύονται τις ευκαιρίες και να αποφεύγουν τις παγίδες.

Παρόλα αυτά η Κύπρος έχει να επιδείξει και μια διάκριση. Συγκεκριμένα το Δημοτικό Σχολείο Αγγλισίδων τον Δεκέμβριο του 2015 αναδείχθηκε στην τρίτη θέση σε διεθνή διαγωνισμό. Η συμμετοχή του σχολείου αφορούσε μια ολοκληρωμένη ενότητα εκπαίδευσης στα Μέσα. Στη διεύθυνση που βλέπετε (http://www.milpeer.eu/documents/130/) βρίσκονται αναρτημένα 32 συνολικά σχέδια μαθήματος, τα οποία φυσικά μπορεί οποιοσδήποτε να προσαρμόσει και να αξιοποιήσει στην τάξη του. Τα μαθήματα εφαρμόστηκαν στην πέμπτη τάξη του σχολείου την περασμένη σχολική χρονιά. Τα παιδιά είχαν την ευκαιρία να αναπτύξουν δεξιότητες μιντιακού γραμματισμού, μέσω ενός ολιστικού προγράμματος εκπαίδευσης στα Μέσα.

Μεταξύ άλλων, η ενότητα περιλάμβανε:

Διδασκαλία με τη χρήση tablet και άλλων συσκευών
Αξιοποίηση διαφόρων Web2.0 εφαρμογών και κοινωνικών δικτύων, όπως το Twitter
Κριτική ανάλυση περιεχομένου
Αποδόμηση συμβάσεων, αναπαραστάσεων, στερεοτύπων
Φιλοσοφικά ερωτήματα περί αντικειμενικότητας, αλήθειας, οπτικών γωνιών, υπερπραγματικότητας
Αναπλαισίωση και παραγωγή ποικίλων μιντιακών κειμένων
Μελέτη δημοφιλούς κουλτούρας
και συνεχή αναστοχασμό.

Αγαπητοί συνάδελφοι, όλοι νιώθουμε καθημερινά την πίεση που ασκεί ο πολιτισμός των Μέσων στις τάξεις μας και την ανάγκη για μια νέα παιδαγωγική προσέγγιση. Η προσαρμογή του κυπριακού σχολείου στον 21ο αιώνα της επικοινωνίας και των Μέσων δεν είναι πολυτέλεια, αλλά μια επείγουσα ανάγκη. Όπως άλλωστε αναφέρει έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής: Σήμερα δεν αποτελεί πλεονέκτημα να είναι κανείς μιντιακά εγγράμματος, αλλά ένα σημαντικό μειονέκτημα να μην είναι. Στο χέρι μας είναι."

Στη διεύθυνση εδώ μπορείτε να δείτε το power point που συνόδευε την ομιλία.