Media Literacy and Media Education in the Age of Media 2.0

Ομιλία του σημαντικού θεωρητικού των Μέσων David Buckingham στο Goethe University Frankfurt στις 23 Νοεμβρίου 2011 με θέμα "Media Literacy and Media Education in the Age of ‘Media 2.0’: A Critical View"

David Buckingham "Media Literacy and Media Education in the Age of ‘Media 2.0’: A Critical View" from Imme Klages on Vimeo.

Ο David Buckingham δεν ισχυρίζεται ότι οι τεχνολογίες Web2.0 δεν επιφέρουν ένα είδος επανάστασης, αλλά ότι περιβάλλονται με υπερβολές και υπεραισιόδοξες υποσχέσεις. Σκοπός της παρουσίασης είναι υποβληθεί αυτή η λαμπερή ρητορική σε κριτική.

Υπάρχει μεγάλη παράδοση στην Αγγλία σχετικά με την Εκπαίδευση στα Μέσα. Από τη δεκαετία του 1930 ξεκίνησε να αναπτύσσεται ένας διάλογος γύρω από το θέμα. Οι δύο πυλώνες που σχηματίστηκαν ιστορικά αφορούσαν μιαν αμυντική στάση απέναντι στα Μέσα, στο βαθμό που τα ΜΜΕ θεωρούνταν επιβλαβή για τα παιδιά και την «υψηλή» κουλτούρα των σχολείων κι από την άλλη μια πεποίθηση εκδημοκρατισμού, υπό την άποψη ότι το ΑΠ των σχολείων πρέπει να ανοιχθεί στις όποιες προσωπικές εμπειρίες των παιδιών.

Στην Αγγλία η κυρίαρχη τάση αφορούσε μια πολιτισμική αμυντική θεώρηση, ότι δηλαδή τα ΜΜΕ προωθούν ένα κακό πολιτισμικό πρότυπο. Ο ρόλος των σχολείων, σύμφωνα με αυτή την άποψη, είναι να σπρώξουν τα παιδιά προς τα εμπρός κάνοντάς τα να εκτιμήσουν την υψηλή κουλτούρα. Ταυτόχρονα, υπάρχει και η ηθική αμυντική θεώρηση (πιο διαδεδομένη στις ΗΠΑ), η οποία βλέπει τα σχολεία ως τους φύλακες της ηθικής από τις κακές επιρροές των Μέσων. Επιπρόσθετα, η πολιτική αμυντική θεώρηση βασίζεται στην παρόμοια λογική ότι τα Μέσα είναι η πηγή πολλών κακών ιδεών κι αν διδάξουμε τα παιδιά να είναι κριτικά θα τα ελευθερώσουμε απ’ αυτές τις ιδέες.

Σήμερα ο επιστημονικός διάλογος έχει ξεπεράσει την αμυντική στάση του παρελθόντος περί προστασίας από τα κακά Μέσα. Ο στόχος των σύγχρονων σχολείων είναι να προωθήσουν την κατανόηση και την ενεργό συμμετοχή σε μια ψηφιακή κουλτούρα. Συγκεκριμένα το ΑΠ των σχολείων της Αγγλίας περιλαμβάνει τις πιο κάτω πυρηνικές έννοιες/προβληματισμούς:

• Γλώσσα των Μέσων
• Αναπαραστάσεις
• Επιχειρηματικοί οργανισμοί
• Κοινό

Η εκπαίδευση στα Μέσα δεν αφορά μόνο την κριτική, αλλά και τη δημιουργική παραγωγή μιντιακού περιεχομένου. Μια διαλεκτική σχέση, δηλαδή, ανάμεσα στην κριτική και στη δημιουργικότητα. Έτσι, προκύπτουν τα 3c “creativity, culture, critique”. 

Η εφαρμογή αυτής της παιδαγωγικής επικεντρώνεται κυρίως στη διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος, ενώ θα έπρεπε να είναι μια στάση που να διαπνέει όλο το Αναλυτικό Πρόγραμμα. Ακόμη, η πίεση που ασκήθηκαν από τις επιχειρήσεις και την πολιτεία για την εισαγωγή της τεχνολογίας στα σχολεία δεν εξυπακούει και την εισαγωγή της Εκπαίδευσης στα Μέσα. Η εφαρμογή προγραμμάτων ΤΠΕ στα σχολεία είναι Εκπαίδευση με και όχι στα Μέσα. Στην τελική, τα παιδιά μαθαίνουν απλώς να χρησιμοποιούν τα προγράμματα της Microsoft κ.λπ., παρά να είναι σε θέση να ασκούν κριτική ή να εξερευνούν νοήματα και ταυτότητες. Η μετακίνηση από την απλή χρήση στην εις βάθος ανάλυση των επικοινωνιακών τεχνολογιών αποτελεί μια σημαντική πρόκληση για το χώρο.

Τα τελευταία χρόνια, μετά κι από την απορρύθμιση των Μέσων, τα κράτη εναποθέτουν, κατά κάποιο τρόπο, την υποχρέωση για έλεγχο στο κοινό. Υπ’ αυτό το πρίσμα οι πολίτες υποχρεούνται να διαθέτουν τις δεξιότητες εκείνες για να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν και να ελέγξουν τα Μέσα.

Στην εποχή της τεχνολογικής έκρηξης δεν πρέπει να σκεφτόμαστε μόνο τι διδάσκουμε, αλλά και πώς διδάσκουμε.

Ο «παιδαγωγικός λαϊκισμός» εδράζεται στις αισιόδοξες τοποθετήσεις περί μιας νέας λαμπρής εποχής2.0 που θα εκδημοκρατίσει την κοινωνία και τα σχολεία. Πηγάζει, επίσης, από την άποψη ότι τα παιδιά είναι ήδη κριτικά κι ότι μαθαίνουν ό,τι χρειάζονται από τα Μέσα, άρα δεν είναι απαραίτητο να τα μελετούν εις βάθος.  Πρόκειται, με άλλα λόγια, για την “Californian ideology”, η οποία θεωρεί ότι η τεχνολογία θα ελευθερώσει τον κόσμο, ή ότι τα σημερινά και μελλοντικά παιδιά (οι επονομαζόμενες ψηφιακές γενιές) είναι πολύ διαφορετικά ένεκα του τεχνολογικού περιβάλλοντος. Όλες αυτές οι θεωρήσεις διακατέχονται από τεχνολογικό ντετερμινισμό, στο βαθμό που θεωρούν ότι η τεχνολογία από μόνη της επιφέρει παρατηρήσιμες ριζοσπαστικές ιστορικές αλλαγές.  

Αποδομώντας 2.0: επτά ερωτήματα

Τι είναι νέο;

Ο David Buckingham δεν είναι Λουδίτης, δεν προσπαθεί να ισοπεδώσει την τεχνολογία. Τουναντίον, θεωρεί ότι πρέπει να θέτουμε συγκεκριμένα κριτικά ερωτήματα.

Η ρητορική για το 2.0 προήλθε μετά τη φούσκα του dot.com στις αρχές της χιλιετίας πλαισιωμένη με οικονομικούς όρους.

Ιστορικά, οι τεχνολογίες περιβάλλονταν με προσδοκίες εκδημοκρατισμού, ενώ στην πραγματικότητα οι συνέπειές τους ήταν πολύ πιο πολύπλοκες. Εξάλλου, οι τεχνολογικές καινοτομίες προωθούνται με άνισους τρόπους.

Ποιοι συμμετέχουν;

Στην ουσία, μόνο λίγοι είναι οι ενεργοί συμμέτοχοι στο διαδίκτυο. Για παράδειγμα, στο YouTube μόνο το 1% των χρηστών μεταφορτώνει βίντεο. Οι «συνήθεις ύποπτοι» είναι αυτοί που εμπλέκονται δυναμικά στο Web2.0. Όσοι είναι ήδη προετοιμασμένοι και προνομιούχοι σε άλλους τομείς της ζωής τους. Υπάρχει μια κοινωνική προκατάληψη, η οποία υπεισέρχεται στο διαδίκτυο επιβεβαιώνοντας το ψηφιακό χάσμα. 

David Buckingham - Teil 2 from Imme Klages on Vimeo.

Τι παράγεται;

Η εποχή του Web2.0 περιβάλλεται με υποσχέσεις εκδημοκρατισμού, επικοινωνιακής και εκφραστικής έκρηξης, ενεργού ακτιβισμού. Οι "ψηφιακοί ευαγγελιστές" θεωρούν ότι οι τεχνολογικές εξελίξεις επιδρούν ντετερμινιστικά στην πρόοδο της ανθρωπότητας. Ο David Buckingham κινείται σ’ ένα αντίθετο δρόμο, πιο επιφυλακτικό. Αυτό που παρατηρείται, τονίζει, είναι η αποθέωση του μπανάλ και του κιτς, παρά μια λαμπρή αβάν-γκαρντ κατάσταση. Δεν δαιμονοποιεί την ελαφρότητα του διαδικτύου, αλλά εντοπίζει τις υπερβολές όσων αντικρίζουν την τεχνολογία λυτρωτικά. Φαίνεται, ότι η εποχή του διαδικτύου δεν αποτελεί αισθητική ή πολιτική πρόκληση.   

Ποιος βγάζει λεφτά;

Ένα νέο επιχειρηματικό μοντέλο αναδύεται μέσα από την ψηφιακή εποχή. Το ηλεκτρονικό μάρκετινγκ στοχεύει κάθε πελάτη ξεχωριστά, με την αγορά  των προϊόντων να απέχει μόνο λίγα κλικ. Το γεγονός ότι γνωρίζουν πλέον περισσότερα για τους χρήστες, τους εν δυνάμει καταναλωτές, αλλάζει και τα στρατηγικά σχέδια των επιχειρήσεων.  

Ποιος κάνει τη δουλειά;

Σ’ αυτό το νέο επιχειρηματικό μοντέλο, δεν είναι οι επιχειρήσεις πληροφόρησης που κάνουν τη δουλειά, αλλά οι χρήστες. Ουσιαστικά, μέσω της δημιουργίας περιεχομένου πουλάμε τους εαυτούς μας στους διαφημιστές (βλ. YouTube).

Ποιος παρακολουθεί;

Τη στιγμή που ο μέσος όρος αναγνωστών ενός μπλογκ είναι 3 άτομα και που βίντεο με αστεία γατιά συγκεντρώνουν εκατομμύρια προβολές, οι εταιρείες του διαδικτύου συλλέγουν λεπτομερείς πληροφορίες για τους χρήστες (data mining), τις αναλύουν και τις πωλούν στους διαφημιστές.

Είναι οτιδήποτε από αυτά καλό;

Πρόκειται για ρητορικό ερώτημα. Πέραν, όμως, από τη γενική τάση που θεωρεί την ψηφιακή εποχή ως απαστράπτουσα, διάφοροι θεωρητικοί ασκούν σφοδρή κριτική υποστηρίζοντας ότι το διαδίκτυο είναι ένα ατέλειωτο δάσος μετριότητας, ότι είναι ένα νεοφιλελεύθερο μέσο ατομισμού, αυτοπροβολής, αυτοεπιτήρησης κ.λπ.

Εκπαιδευτικές παρεμβάσεις

• Η τεχνοτοπική άποψη πιστεύει ότι η τεχνολογία αλλάζει τις τάξεις, εξελίσσει τον τρόπο διδασκαλίας, ανακατανέμει τους ιεραρχικούς ρόλους μάθησης. Κατά συνέπεια, το μόνο που χρειάζεται είναι να μάθουν τα παιδιά να χρησιμοποιούν την τεχνολογία και να γίνουν αυτόνομοι χρήστες. Αναπτύσσεται μια τεράστια ρητορεία γύρω από τη διδασκαλία με την τεχνολογία (βλ. δημιουργικότητα, μη τυπική μάθηση, εξατομίκευση κ.ά.), η οποία, εντέλει, δεν διαφέρει από το μάρκετινγκ της τεχνολογίας.
• Το δημόσιο σχολείο πρέπει να προβληματιστεί για το υπαρκτό ψηφιακό χάσμα, στο βαθμό που ο ρόλος του είναι να παρέχει όχι μόνο ισότιμη πρόσβαση αλλά και συμμετοχή.
• Χρειάζεται να κινηθούμε πέρα από την ουτοπία της ψηφιακής τάξης, ασκώντας κριτική στη νέα εκπαιδευτική ρητορεία. Να είμαστε σκεπτικοί απέναντι στις υποσχέσεις της τεχνολογίας.
• Η επαγγελματικοποίηση της εκπαίδευσης βασίζεται στην υπόθεση ότι αν το σχολείο δώσει στα παιδιά τεχνολογικά μέσα και πρόσβαση, θα βρουν καλύτερες δουλειές στην οικονομία της γνώσης. Ακόμα κι αν δεν πάνε πανεπιστήμιο θα βρουν μια μοντέρνα δουλειά στον φανταχτερό κόσμο του Web2.0

Επανεφευρίσκοντας την κριτική

Η παραδοσιακή προσέγγιση της κριτικής, ως ένα γλωσσικό παιχνίδι ή ως αναζήτηση της ορθολογικότητας, έχει περάσει. Ένα από τα προβλήματα που αυτή η αντίληψη δημιουργεί είναι ότι οι μαθητές προσπαθούν να μαντέψουν τι έχει στο μυαλό του ο δάσκαλος, τη «σωστή» δηλαδή απάντηση. Δεν πρόκειται για κριτική ανάλυση, αλλά για είδος προπαγάνδας. Παρά, λοιπόν, να εκδιωχθεί η κριτική από τη διδασκαλία είναι προτιμότερο να σκεφτούμε ξανά πώς μπορεί να λειτουργήσει εποικοδομητικά σε μια τάξη.  

Συνάντηση δημιουργικότητας και κριτικής

Η σύγχρονη διδασκαλία των Μέσων είναι απαραίτητο να συμπεριλάβει και την παραγωγή συγκεράζοντας τη δημιουργία και την απόλαυση με την εξερεύνηση νοημάτων και την κριτική π.χ. επεξεργασία και ανασύνθεση ψηφιακών περιεχομένων, δημιουργία παιχνιδιών κ.λπ. 

Άλλες παρατηρήσεις

• Η τεχνολογία δεν είναι η μαγική λύση που θα διορθώσει τα δημοκρατικά ελλείμματα. Το πρόβλημα είναι η δημοκρατία κι όχι οι τρόποι επικοινωνίας. Η τεχνολογία δεν μπορεί ξαφνικά να σώσει τη δημοκρατία ενεργοποιώντας καθοριστικά τους πολίτες. Εξάλλου η τεχνολογία δεν είναι εγγενώς δημοκρατική. Τις δυνατότητές της χρησιμοποιούν διάφορες ομάδες πληθυσμού για διάφορους λόγους, όχι κατ’ ανάγκη καλούς. Ακόμη, η διαδραστικότητα δεν ισοδυναμεί με συμμετοχή. Η συμμετοχή προϋποθέτει εγγραμματισμό, τόσο παραδοσιακό (ανάγνωση και γραφή) όσο και τεχνολογικό και μιντιακό. Προϋποθέτει και κίνητρο, το οποίο συνήθως εκπορεύεται εκτός διαδικτύου, στην καθημερινή ζωή.
• Η παροχή τεχνολογικών μέσων στα παιδιά δεν οδηγεί αυτομάτως στην έκφραση, στην επικοινωνία, στην κριτική. Ούτε η διδασκαλία δεξιοτήτων χρήσης οδηγεί νομοτελειακά στο μεταεπίπεδο της κριτικής και του αναστοχασμού. Τουναντίον, χρειάζεται συνεχής εκπαίδευση στο εξελισσόμενο πεδίο των Μέσων για την ουσιαστική έκφραση, δημιουργία και συμμετοχή. 
• Οι δάσκαλοι χρειάζεται να είναι ενήμεροι για τις εξελίξεις στο Web2.0, ώστε να γνωρίζουν τις εμπειρίες των παιδιών που διδάσκουν. Η λογική, όμως, ότι ο δάσκαλος πρέπει να κάνει ό,τι κάνουν τα παιδιά είναι εξευτελιστική για τη μάθηση.
• Η συμμετοχή, η δημιουργικότητα δεν είναι αυτοσκοπός. Η κριτική στάση είναι η ουσία. Η χρήση της τεχνολογίας για τη δημιουργική παραγωγή είναι θεμιτή, με την κριτική αξιολόγηση, όμως, να παραμένει απαραίτητη. Η δημιουργικότητα και η κριτική διάσταση της διδασκαλίας πρέπει να βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση.
• Εν κατακλείδι, πρέπει να είμαστε σκεπτικοί στο πανηγυρικό κλίμα που επιφέρει η τεχνολογία.